Osoby

Historyk teatru, edytor. Wieloletni redaktor „Pamiętnika Teatralnego” (1957–1992). Wydawca pism Leona Schillera, Jerzego Stempowskiego i Andrzeja Pronaszki. Wykładowca Wydziału Wiedzy o Teatrze stołecznej PWST (Akademii Teatralnej).
Stały słuchacz drugiego programu polskiego radia. Wśród teatrologów określany mianem „szarej eminencji” środowiska polskich badaczy.

Dzieciństwo i okres okupacji spędził w rodzinnym mieście, a edukację zaczął w szkole powszechnej – w Gimnazjum im. Mikołaja Reja. Po jej zamknięciu w 1943 uczęszczał na konspiracyjne komplety prowadzone przez Wandę Rondthaler w jej mieszkaniu przy ul. Żurawiej. Po upadku powstania warszawskiego przez krótki czas przebywał z rodzicami w obozie w Pruszkowie, a potem we wsi Brzostowiec pod Nowym Miastem nad Pilicą. Już w lutym 1945 z rodziną mógł udać się z powrotem do Warszawy i – jak sam powiedział o tym w nagraniu: „Dla mnie właściwie wojna skończyła się, gdy wróciliśmy do domu”. Kontynuował naukę w Prywatnej Szkole Ogólnokształcącej Stopnia Licealnego Fundacji Górskich (upaństwowionej w 1949). Należał do Związku Harcerstwa Polskiego (1945–1947), w 1950 został członkiem – jak wtedy niemal każdy uczeń – Związku Młodzieży Polskiej, co docelowo ułatwiło mu w 1951 otrzymanie świadectwa maturalnego ze znakomitymi wynikami. Jednak z powodów klasowych (ojciec Jerzego Timoszewicza był przedwojennym zawodowym wojskowym) nie dostał się na studia polonistyczne za pierwszym razem (po koncertowo zdanym egzaminie wstępnym na liście znalazł się pośród „nieprzyjętych z braku miejsc”), w związku z czym od jesieni 1951 do lata 1952 pracował w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. Czas ten „miłośnikowi książek”, jak sam siebie określał, wypełniło m.in. katalogowanie zbiorów, ale i skrupulatne – z powodu własnych zainteresowań – wertowanie roczników „Wiadomości Literackich” (1924–1939), co kontynuował także podczas studiów. Polonistykę zaczął studiować od nowego roku akademickiego (1952/1953). Należał do Koła Młodych Krytyków przy SPATiF-ie, prowadzonego przez Edwarda Csató. Jego zainteresowania teatrem rozbudzał także Jan Kott, w którego seminariach uczestniczył, a po studiach pozostał z nim w życzliwej zażyłości.

Od 1953 współpracował z Sekcją Teatru Państwowego Instytutu Sztuki (od 1960 Instytutu Sztuki PAN). Debiutował na łamach „Sztandaru Młodych” (1954, nr 26) recenzją Balladyny Juliusza Słowackiego, wystawionej w Teatrze Nowej Warszawy (przedstawienie dyplomowe studentek i studentów PWST). W sezonie 1955/1956 był bibliotekarzem i archiwistą Teatru Narodowego. Po uzyskaniu magisterium (1956, na podstawie pracy wyróżnionej III nagrodą w konkursie mickiewiczowskim Ministerstwa Szkół Wyższych) został zatrudniony na etacie asystenta w Państwowym Instytucie Sztuki – początkowo w Pracowni Teatru Współczesnego (od 1964 jako adiunkt). Od października 1957 dołączył do zespołu redakcyjnego „Pamiętnika Teatralnego” i pozostał w jego składzie przez następnych 35 lat. Publikował tu własne rozprawy i szkice, a także przygotował numery monograficzne kwartalnika poświęcone m.in. Andrzejowi Pronaszce, Leonowi Schillerowi, Stanisławowi Ignacemu Witkiewiczowi, Janowi Kosińskiemu. Artykuły i recenzje książek dotyczących teatru ogłaszał w „Teatrze” (od 1955, w tym przegląd wydawnictw „Teatr na półkach księgarskich” oraz – pod pseudonimem Theatralski – rubrykę „Świstek teatralny”, w której umieszczał różne, prawdziwie zabawne wypisy z najrozmaitszych źródeł historyczno-teatralnych i nie tylko, np. ze starych senników podał objaśnienie snu o teatrze: „pogrzeb jakiś i śmierć czyjąś zwiastuje to tobie”). Ponadto przygotowywał teksty do programów teatralnych i pisał hasła w publikacjach poświęconych teatrowi, także zagranicznych, jak np. Enciclopedia dello Spettacolo (Mediolan 1954–1966) czy Tieatralnaja Encikłopiedija (Moskwa 1961–1967). W 1965 uzyskał w Instytucie Sztuki PAN doktorat na podstawie rozprawy „Dziady” w inscenizacji Leona Schillera (promotor: Zbigniew Raszewski). Od tego roku należał do Towarzystwa Przyjaciół Książki. W „Roczniku Literackim” z lat 1967–1972 opracowywał dział „Teatralia”. W 1971 i ponownie w 1988 przebywał na stypendium w Leningradzie (obecnie: Petersburg) i Wilnie, gdzie zbierał materiały do dziejów teatru wileńskiego w XVIII i XIX wieku (w 1986 i 1991 ukazały się zredagowane przez Timoszewicza monograficzne numery „Pamiętnika Teatralnego” poświęcone tej tematyce). Od 1973 więcej uwagi poświęcał działalności edytorskiej i redakcyjnej. W sezonie 1974/1975 był konsultantem literackim warszawskiego Teatru Dramatycznego, a w latach 1975–1979 prowadził wykłady na Wydziale Wiedzy o Teatrze stołecznej PWST. W 1976 (i ponownie w 1982) pracował jako egzaminator w komisji Związku Artystów Scen Polskich i Ministerstwa Kultury i Sztuki dla aktorów eksternistycznych. W 1979 został wyróżniony odznaką „Zasłużony Działacz Kultury”. Od 1981 do 1986 zasiadał w Radzie Naukowej Instytutu Sztuki PAN, a w latach 1990–1993 w Komitecie Nauk o Sztuce PAN. We wrześniu 1992 złożył rezygnację – z przyczyn osobistych – z dalszej pracy w redakcji „Pamiętnika Teatralnego”. Był członkiem Sekcji I – Autorów Dzieł Naukowych – Stowarzyszenia ZAiKS. W 1990 otrzymał – wraz z zespołem „Pamiętnika Teatralnego” – nagrodę PAN. Po przejściu na emeryturę w IS PAN (1998) koncentrował się na kontynuacji pracy naukowej i edytorskiej. Zmarł w Warszawie 24 marca 2015. Został pochowany 1 kwietnia na Cmentarzu Prawosławnym na Woli. Na wyraźnie sformułowane uprzednio życzenie jego pogrzeb odbył się wyłącznie w gronie rodziny i najbliższych.

Jerzy Timoszewicz w dorobku ma przede wszystkim opracowanie „Dziadów” w inscenizacji Leona Schillera. Partytura i jej wykonanie (Warszawa 1970). Ale prócz tej bardzo ważnej dla teatrologów pozycji napisał kilkaset artykułów poświęconych teatrowi oraz recenzji książek z teatrem związanych. Był także cenionym redaktorem i edytorem – w jego opracowaniu ukazały się pisma Leona Schillera, Andrzeja Pronaszki i Jerzego Stempowskiego, które niezmiennie stanowią wzór pracy edytora-wydawcy.

Warszat badawczy i edytorski Jerzego Timoszewicza

Przybliżyć jego warsztat – a Timoszewicz pozostaje wśród najbardziej skrupulatnych powojennych badaczy teatru – mogą wytypowane poniżej (arbitralnie) artykuły i opracowania.

Przygoda przyszłego wytrawnego edytora rozpoczęła się pod okiem bodaj najbardziej wymagającym, bo u Zbigniewa Raszewskiego, z którym Jerzy Timoszewicz pospołu przygotowywał przypisy do tomu Teatr Ogromny Leona Schillera (Warszawa 1961). Ponieważ Schiller pozostawił po sobie olbrzymią ilość materiałów drukowanych i rękopiśmiennych (nie licząc korespondencji, notatek itp.), zostały one przez wydawców zaprezentowane tak, by mogły spełniać funkcję swoistego szkicu do biografii artystycznej bohatera tego cennego opracowania.

Z kolei do monograficznego numeru „Pamiętnika Teatralnego” (1964, z. 1–2) poświęconego Andrzejowi Pronaszce przygotował Timoszewicz Notatki o „Dziadach” Andrzeja Pronaszki (s. 86–105), spis premier, w których scenograf miał artystyczny udział za lata 1915–1959 (s. 139–152) oraz kronikę życia i twórczości z notatką bibliograficzną (s. 201–203). W numerze poświęconym scenografii nie mogło zabraknąć Projektów i szkiców scenograficznych czy Zdjęć z przedstawień, a 93 reprodukcje (s. 111–138) przygotowane przez redakcję ilustrują powojenne prace Pronaszki z lat 1945–1960. Timoszewicz opracował potem (w tzw. „serii pudełkowej”) Andrzeja Pronaszki Zapiski scenografa. Wspomnienia – artykuły – listy (Warszawa 1976).

Twórczość Leona Schillera

Dla redakcji „Pamiętnika Teatralnego” artyści Dwudziestolecia wyznaczali kierunki współczesnego życia teatralnego. Widać to także w numerze monograficznym poświęconym Leon Schillerowi (1968, z. 4). Zawiera on m.in. kilka nieznanych uprzednio tekstów, jak np. otwierająca zeszyt korespondencja reżysera z Craigiem z lat 1908–1914 czy fragment późniejszej książki Podróż teatralna Mickiewicza z Odyńcem. Fantazja (która w całości ukazała się w opracowaniu Timoszewicza w roku 1973). W numerze ukazał się też jego artykuł Leon Schiller w karykaturze (s. 561–579) oraz jeszcze jeden ważny materiał: tekst Leona Schillera Teatr monumentalny dwudziestolecia międzywojennego (s. 509–541), ogłoszony tu po raz pierwszy w całości. Wypowiedź artysty z 1942 roku odnaleziona została po śmierci autora, a jeden z jej fragmentów – o Wilamie Horzycy – ukazał się w „Pamiętniku Teatralnym” (1960, z. 1; potem Timoszewicz, jako wydawca Pism Schillera, przedrukował szkic w tomie III pt. Theatrum militans 1939–1945, Warszawa 1987). Jest tu mowa o Reducie i Osterwie, o prowadzonym przez Schillera Teatrze im. Bogusławskiego, o Horzycy, Wiercińskim i Radulskim. Schiller – sam artysta okresu Dwudziestolecia – formułuje w tekście „najostrzejsze oskarżenia i najsurowsze oceny teatru międzywojennego” (Janusz Degler). Najbardziej zacięty ton (na pograniczu paszkwilu) skierowany jest przeciwko Reducie i Osterwie. Łagodniej obszedł się Schiller jedynie z tymi, którzy „potrafili twórczo wcielać w praktyce koncepcje teatru monumentalnego” (idem). Janusz Degler dodaje, że „surowość tych ocen można tłumaczyć okolicznościami, w jakich zostały sformułowane” (lata wojny, gdy dominowały „nastroje żalu i poczucie rozgoryczenia wobec nie w pełni wykorzystanych możliwości teatru tych czasów” [J.T., Wstęp [do:] Leon Schiller, Teatr monumentalny dwudziestolecia międzywojennego, „Pamiętnik Teatralny” 1968, z. 4]).

Jednym z ważniejszych artykułów opublikowanych przez Jerzego Timoszewicza był bez wątpienia tekst Partytura krytyczna Schillerowskiej inscenizacji „Dziadów” (w pokonferencyjnym tomie Dokumentacja w badaniach literackich i teatralnych, Wrocław 1970 [przedruk uzupełniony w: Wprowadzenie do nauki o teatrze, t. 3, Wrocław 1978]). Autor przedstawił tu pracę nad rekonstrukcją partytury inscenizacyjnej głośnego spektaklu Schillerowskiego (docelowo w jej wyniku powstała ponad czterystustronicowa książka Dziady” w inscenizacji Leona Schillera. Partytura i jej wykonanie). Opowiedział się też za podejmowaniem prób utrwalania wybitnych widowisk teatralnych mimo trudności, jakie w tym wypadku napotyka gromadzenie niezbędnej dokumentacji.

Fragmenty (późniejszych) książkowych zamiarów Timoszewicza zostały dobitnie zaprezentowane w czasie konferencji poświęconej zagadnieniom dokumentacji w badaniach literackich i teatralnych. Autor zaczął od usprawiedliwienia: „Podjąłem próbę rekonstrukcji partytury inscenizacyjnej Schillerowskich Dziadów dlatego, że nie uczynili tego inni, bardziej ode mnie powołani, bo znający to przedstawienie z autopsji. To ostatnia chyba okazja, żeby przystąpić do takiej pracy: minęło ponad trzydzieści lat od premiery i czas zaciera w pamięci świadków coraz to inne szczegóły. Moim zadaniem było utrwalenie tego wszystkiego, co jeszcze można było utrwalić w 1965 roku”. Było to zadanie bez precedensu. Autor wyjawił w referacie zasady i przebieg pracy nad utrwaleniem spektaklu, który w każdej z czterech wersji (Lwów, Wilno, Warszawa, Sofia) uznany był za „wydarzenie teatralne”. Dlatego Jerzy Timoszewicz musiał wybrać przedstawienie i zdecydował się na rekonstrukcję inscenizacji warszawskiej, uznając, że były to ostatnie Dziady zrealizowane przez Schillera na polskiej scenie. Przemawiały za tym także inne fakty. Np. w spektaklu tym reżyser dokonał „ostatniego szlifu doskonalącego dzieło i przydającego mu blasku”, a Andrzej Pronaszko opracował nową wersję dekoracji. Ponadto: „Przedstawienie warszawskie miało najlepszą (i najbardziej wyrównaną) ze wszystkich trzech obsadę aktorską, największą ilość spektakli i najobfitsze recenzje. Pozostało po nim stosunkowo dużo śladów: 22 zdjęcia, opis dokonany przez [Wiktora] Brumera, notatki z wykładów Schillera, poświęconych analizie tego spektaklu”. Warto dodać, że najpierw o zachowanie partytury ze spektaklu zabiegał sam Schiller. Niestety, mimo podjętych w tej sprawie kroków, nie zachował się opis Schillerowskich Dziadów dokonany piórem inscenizatora. Przygotowana do druku wersja „rozumowanej partytury reżyserskiej” spłonęła z całym jego archiwum w czasie wojny, a do wznowienia Dziadów w Teatrze Polskim w 1948 nie doszło.

Prace nad partyturą rozpoczął Timoszewicz od ustalenia scenariusza, „a raczej tekstu mówionego ze sceny.” Był to jednak tylko „szkielet, konstrukcja nośna, która zaczęła stopniowo obrastać informacjami o widowisku. Podstawowe źródła tych informacji to: 1) książeczka Brumera Dwie inscenizacje „Dziadów”; 2) notatki Kałużyńskiego z wykładów Schillera w PIST; 3) wspomnienia uczestników przedstawienia i widzów; 4) zdjęcia; 5) recenzje, artykuły i notatki prasowe”. Wyjaśniwszy różną przydatność i pewność tych źródeł, Timoszewicz podkreślał, że zebrane informacje nie są kompletne dla żadnego z zasadniczych elementów przedstawienia, jakimi są np. scenografia, światło, muzyka, gra aktorów. Jego rekonstrukcja nie jest zatem „«partyturą rozumowaną», jaką pragnął wydać Schiller, nie zawiera bowiem żadnych uwag interpretacyjnych ani wyjaśnień technicznych”. Timoszewicz przygotował ascetyczne opisy udokumentowanych elementów inscenizacji, a za przyczynę ich zwięzłości podał ostrożność; chciał „bowiem wprowadzić tylko te informacje, które cechuje duży stopień wiarygodności”. Najbardziej widać tę ostrożność przy wprowadzaniu szkiców sytuacyjnych: są tylko cztery, ponieważ „odtworzenie diagramów ruchu jest szczególnie trudne i należało się ograniczyć tylko do wypadków, gdzie jest całkowicie pewne”.

W podsumowaniu referatu stwierdził, że odtworzenie wyglądu przedstawienia, które dawno zeszło z afisza dostarcza wielu zagadek, kłopotów i niespodzianek. Przypominało bowiem układanie „mozaiki z bezładnego stosu kamyków. Konturem rysunku był tu tekst – słowa wypowiadane na scenie. Ten zarys – jak napisał Jerzy Timoszewicz – starałem się wypełnić, wyszukując i dobierając odpowiednie kształtem i kolorem kamyki. Wielu z nich brak, niektóre zapewne przepadły bezpowrotnie, inne chyba jeszcze się znajdą. Starałem się ich nie podrabiać, i tam, gdzie ich brak – wolałem zostawiać neutralne tło. Całość jest przez to na pewno mniej efektowna, ale daje za to gwarancję wierności oryginałowi. Bo ogólny kształt i wiele fragmentów szczegółowych odtwarza pierwowzór prawdziwie. To znaczy w tym stopniu wierności, jaki jest możliwy przy wskrzeszaniu na papierze dzieła sztuki teatru”. Artykuł ten stanowił jedynie próbkę tego, czego wkrótce potem dokonał autor przy opracowywaniu książki „Dziady” w inscenizacji Leona Schillera. Partytura i jej wykonanie.

Wykonana przez Timoszewicza (w ponad trzydzieści lat po premierze) rekonstrukcja Schillerowskiej partytury, podanie zarysu jej teatralnych realizacji i omówienie późniejszych przemyśleń inscenizacyjnych reżysera stanowiła pierwszą po 1945 r. tego typu publikację w polskiej literaturze teatrologicznej. Partytura została ujęta w dwóch częściach: pierwsza zawiera tekst mówiony wraz z didaskaliami inscenizatorskimi, organizującymi grę aktorską, ruch sceniczny, walory plastyczne i świetlne (związane też z aspektem muzycznym); z kolei tekst muzyczny – wyciąg fortepianowy – opracował Ludwik Erhardt. Samą partyturę poprzedza cenny zarys dziejów scenicznych Schillerowskich Dziadów, do którego Timoszewicz zebrał komplet materiałów, nie wyłączając wspomnień i ilustracji. W aneksie umieścił autor bibliografię i ikonografię. Przed opisem czterech inscenizacji i ich recepcji, zaprezentował najdawniejsze źródła koncepcji Schillera, które wzięły swój początek w krytyce pomysłów inscenizacyjnych Dziadów Wyspiańskiego z 1901 roku. Podkreślony został także poważny udział Andrzeja Pronaszki w pracach nad warszawskim wystawieniem arcydramatu Mickiewicza. W rozpatrywaniu podstawowej problematyki inscenizacyjnej omawia też autor decyzję Schillera o pozbawieniu duchów postaci widomej oraz uściśla kształt dramatyczno-teatralny samej inscenizacji, którą zwykło się określać mianem misterium. Timoszewiczowi udaje się przeto rzecz niezwykła: zrekonstruowanie partytury reżyserskiej spektaklu z 1934 oraz odtworzenie na podstawie różnego rodzaju przekazów kształtu scenicznego przedstawienia, którego autor nie mógł widzieć. Książkę Timoszewicza uznano za „poważny wkład w dorobek naszej teatrologii”, także z tego powodu, że autor urzeczywistnił niejako zamiary samego Schillera. „Zastępował go w odtworzeniu przygotowanej w czasie wojny do wydania, a zniszczonej w 1944 roku, partytury Dziadów i zainicjował wydawnicze wypełnienie miejsca, które zarezerwował Schiller dla «partytur reżyserskich polskich dramatów monumentalnych» w projekcie dla PIW-u (1948) «Biblioteki Teatrologiczno-Dramaturgicznej»” (za: Stefania Skwarczyńska, Teatralia, „Rocznik Literacki” 1970, Warszawa 1972, s. 134–135).

Na tym nie skończył się związek Jerzego Timoszewicza z dorobkiem artystycznym Leona Schillera. Książka Podróż teatralna Mickiewicza z Odyńcem. Fantazja, jak napisał edytor, „jest chyba przede wszystkim traktatem estetycznym Schillera. Jeszcze jednym traktatem, który był obsesją jego życia: polski teatr monumentalny”. Schiller zaplanował wprawdzie większą (monumentalną) opowieść o teatralnych doświadczeniach Mickiewicza i Odyńca podróżujących po Zachodniej Europie, jednak pozostawiony manuskrypt urywa się jeszcze przed ich przyjazdem do Weimaru, który był pierwszym celem podróży.

Opublikowane przez Timoszewicza opracowanie składa się z trzech części. Pierwsza stanowi zarys dziejów teatru niemieckiego od połowy XVII do schyłku XVIII wieku; druga ukazuje preromantycznych twórców teatralnych z przełomu XVIII i XIX wieku; natomiast trzecia, najobszerniejsza, poświęcona jest Ernstowi Teodorowi Amadeuszowi Hoffmannowi. W swej fantazji Schiller pokazuje wszystkie skrajności epoki preromantycznej: wielka sztuka występuje obok pospolitej, tragizm obok grozy, a aniołowie są na scenie razem ze straszydłami. Wszystko w starannej oprawie ilustracyjnej – rysunki, obrazy, zdjęcia – i z przerywnikami, które odtwarzają klimat epoki. Niezależnie od „tego, czy są aktualnie modne zawarte w nich myśli, a ich kształt literacki odpowiada naszym przyzwyczajeniom”, Timoszewicz uważa, że „jest przecież dość oczywistym obowiązkiem wobec naszej kultury – niestety nie w pełni spełnionym – ogłaszać pisma najwybitniejszego polskiego artysty XX wieku”, w czym autor tych słów sam miał przecież bardzo poważny udział.

Najbardziej widać to w czterotomowej publikacji Pism Leona Schillera – pieczołowicie opracowanych i wydanych przez Jerzego Timoszewicza w latach 1978–1996. Składały się na nie kolejno: tom pierwszy pt. Na progu nowego teatru. 1908–1924; tom drugi pt. Droga przez teatr. 1924–1939; tom trzeci Theatrum militans. 1939–1945 (za tę publikację J.T. otrzymał nagrodę Funduszu Literatury za 1987, którą w całości przekazał na odnowę dwóch cmentarzy, tj. Powązkowskiego w Warszawie i Rakowickiego w Krakowie); tom czwarty pt. Rozmowy z Leonem Schillerem. Wywiady i autowywiady. 1923–1953. Całość opatrzona została – także w opracowaniu Jerzego Timoszewicza – Małą kroniką życia i twórczości Leona Schillera, podzieloną zgodnie z chronologią poszczególnych tomów. Edycja ta tworzy bodaj najbardziej pełny obraz spuścizny artystycznej reżysera zamkniętej w słowach udokumentowanych źródłowo.

Edycje pism Jerzego Stempowskiego

Trudno też nie wspomnieć o drugim, równie ważnym dla Jerzego Timoszewicza bohaterze wydawniczych przedsięwzięć, którego talentem i właściwą sobie edytorską skrupulatnością badacz wyróżnił. Mam na uwadze Jerzego Stempowskiego i jego dwa tomy pism Szkice literackie (Warszawa 1988, t. 1: Chimera jako zwierzę pociągowe. 1929–1941, t. 2: Klimat życia i klimat literatury. 1948–1968 (w wyd. drugim z 2001, zmienionym i rozszerzonym, podtytuły przybrały postać – odpowiednio – t. 1: Chimera jako zwierzę pociągowe. 1926–1941, t. 2: Klimat życia i klimat literatury. 1948–1967) oraz Felietony dla Radia Wolna Europa (Warszawa 1995) i Pamiętnik teatralny trzeciej klasy i inne szkice (Kraków 1999). Tymi opracowaniami Timoszewicz-wydawca chciał złożyć stosowny i należny hołd jednemu z najwybitniejszych polskich eseistów i krytyków literackich XX wieku. Stempowski należał bowiem „do grona twórców duchowej rewolucji, jakiej dokonali pisarze, którym patronowała «Kultura» Jerzego Giedroycia. Wsłuchując się w paradoksalny puls naszego wieku, eseista starał się uchwycić jego zmienny rytm, dać wyraz nowej wrażliwości, autoironicznej i suwerennej” (A.S. Kowalczyk).

Szkice literackie są obszernym wyborem esejów, szkiców, artykułów i recenzji poświęconych literaturze i zagadnieniom z nią związanym. Tom 1, Chimera jako zwierzę pociągowe (co za przedni tytuł dla materiału krytycznego z 1933!, a jest w nim mowa o różnych -y/izmach w sztuce Dwudziestolecia) zawiera teksty z lat 1926–1941, tom 2, Klimaty życia i klimaty literatury – teksty powojenne z lat 1948–1967. W drugim, zmienionym i rozszerzonym opracowaniu, Jerzy Timoszewicz wprowadził m.in. szkice całkowicie ocenzurowane w wydaniu z czasów PRL-u (1988) i przywrócił fragmenty usunięte w pierwszej edycji. Ponadto tom 1 został uzupełniony jedenastoma publikacjami mało znanymi bądź zapomnianymi (jak przykładowo PEN Cluby na rozdrożach z 1933), natomiast w tomie 2 znalazło się trzynaście tekstów w ogóle niepublikowanych uprzednio w zniewolonym cenzurą kraju; przy okazji – żaden ze wskazanych wyżej 24 szkiców nie był również wcześniej przedrukowany w jakichkolwiek książkowych zbiorach pism Stempowskiego publikowanych po polsku). Wzorem pierwszego, wydanie drugie zawiera też krótki życiorys eseisty, bibliografie jego książek i publikacji mu poświęconych oraz noty i posłowie autora wyboru.

Z kolei zbiór Felietonów dla Radia Wolna Europa (Warszawa 1995) przynosi przekrojowy obraz współpracy, jaką podjął Stempowski – głównie w celach zarobkowych – z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa (w latach 1961–1968), gdzie recenzował książki nadsyłane z kraju. Ponieważ Stempowski niespecjalnie zabiegał o publikację swoich wypowiedzi za życia (prócz paryskich Esejów dla Kassandry z 1961 nie ukazało się nic, a jedynym tekstem opublikowanym w Polsce po II wojnie światowej był esej Pełnomocnictwa recenzenta w „Dialogu” 1958, nr 8, co było przedrukiem z międzywojennego, warszawskiego „Pióra” 1938, nr 1; w artykule tym autor już wtedy postulował model krytyki informacyjno-użytkowej), większość jego pism wyszła już po śmierci autora. W tym – także opracowany przez Timoszewicza Pamiętnik teatralny trzeciej klasy i inne szkice (Kraków 1999), gdzie wydawca zebrał publikacje autora na tematy teatralne z okresu międzywojennego wraz z jego powojennymi wypowiedziami o sprawach teatru. Publikacja przypomina m.in. teksty, które w latach 1937–1938 Stempowski publikował na przykład w „Scenie Polskiej” i „Teatrze” (Zagadnienie stylu w teatrze, 1938 nr 6), a w latach 1938–1939 – jako Orosius – w wileńskiej „Comoedii”, pisma tamtejszego Teatru na Pohulance, w tym te z roku czasu tuż przedwojennego (1939): Teatr jako przedmiot masowej konsumpcji (nr 2), Losy artystów w teatrze współczesnym (nr 3), Granice zasięgu teatru współczesnego. Pamiętnik teatralny trzeciej klasy (nr 4), Repertuar klasyczny jako czynnik społeczny (nr 6).

Pisząc o edycji pism Jerzego Stempowskiego, nie można zapomnieć, że w opracowaniu Timoszewicza ukazał się także tom Pan Jerzy. Śladami niespiesznego przechodnia. Wspomnienia i szkice o Jerzym Stempowskim (Warszawa 2005) oraz Jerzy Stempowski w wydawnictwach Instytutu Literackiego w Paryżu. Bibliografia (Warszawa 2007). Wartość obydwu pozycji dla każdego, kto interesuje się życiem, dorobkiem i pisarstwem Stempowskiego, jest nie do przecenienia.

Warto jeszcze wspomnieć o tym, jak ważny Jerzy Timoszewicz był dla tych, którzy go znali i jak wpłynął na pokolenia swoich wychowanków. Skutkowało to prawdziwym oddaniem, a jego przejaw stanowi m.in. wydanie tomu felietonów i szkiców Theatralskiego [czyli J.T.] pt. Świstki teatralne wszystkie… i więcej. Jerzemu Timoszewiczowi w 80-tą rocznicę urodzin (przygotowany pod staranną redakcją Doroty Buchwald, Pawła Płoskiego i Marka Waszkiela, Warszawa 2013). „Świstek teatralny” był rubryką w „Teatrze”, redagowaną przez Jerzego Timoszewicza w latach 1960–1971. Autor umieszczał w niej różne zabawne wypisy, oczywiście wyłącznie ze źródeł historycznych i udokumentowanych, jak np. „fragmenty tajnych raportów Henryka Macrotta, szpiega Księcia Konstantego, anegdoty z pamiętników aktorskich, dokumentów, recenzji Słonimskiego w «Wiadomościach Literackich» – słowem silva rerum. Czytane 50 lat później nie tracą humoru, wdzięku i są wciąż pouczające. (…) Ale w książce (jej pomysłodawcą był Paweł Płoski) zebrano nie tylko oryginalne «Świstki teatralne», również grono autorów dzisiejszych dołączyło swoje próbki. I ich lektura jest niemniej ciekawa i charakterystyczna. Bo w wielu wypadkach tworzy się osobliwy dialog z Theatralskim i wybór poszczególnych wypisów jest ukłonem dla niego. (…) Niemniej cała książeczka, starannie wydana w nakładzie 200 numerowanych egzemplarzy, z pewnością może stanąć na półce z wyjątkowo cennymi teatraliami” (Wojciech Majcherek, Teatralski, „Blog Wojciecha Majcherka”, 13 września 2013 (dostęp: 21 września 2016)).

Natomiast jeśli tylko można by mówić o prawdziwym nieodżałowaniu tego, czego Jerzy Timoszewicz nie napisał (choć spośród polskich teatrologów był do tego najbardziej przygotowany), w pierwszym rzędzie wskazałbym dwie monografie: Leona Schillera oraz Jerzego Stempowskiego, które miały szansę powstać w autorskiej wersji wytrawnego naukowca i znawcy twórczości wymienionych osób.

Bibliografia

Teatralia (wybór):

• Teatr Ludowy Nowa Huta 1955–1960 [współautor: Andrzej Władysław Kral], Kraków 1962;
• „Dziady” w inscenizacji Leona Schillera. Partytura i jej wykonanie, Warszawa 1970;
• Schilleriana, „Pamiętnik Teatralny” 1957, z. 1;
• Krasiński o teatrze, „Pamiętnik Teatralny” 1959, z. 1–3 [nadbitka uzupełniona indeksem – Warszawa 1959];
• Inscenizacje Mickiewiczowskie w USA, „Pamiętnik Teatralny” 1959, z. 1–3;
• Notatki o „Dziadach” Andrzeja Pronaszki, „Pamiętnik Teatralny” 1964, z. 1–2;
• O Krasińskim. Na marginesie korespondencji z ojcem, „Pamiętnik Teatralny” 1964, z. 3;
• Maria Dąbrowska i teatr, „Miesięcznik Literacki” 1967, nr 6;
• Partytura krytyczna Schillerowskiej inscenizacji „Dziadów” [w:] Dokumentacja w badaniach literackich i teatralnych. Wybrane problemy, pod red. Jadwigi Czachowskiej Wrocław 1970 [następnie przedruk w wersji uzupełnionej w: Wprowadzenie do nauki o teatrze, t. 3, Wrocław 1978];
• Leon Schiller und die deutschsprachige Kultur [przeł. Tadeusz Kachlak], [w:] Theatrum Europeum, München 1982, s. 537–547;
• Z teki afiszów wileńskich, „Pamiętnik Teatralny” 1986, z. 2–3;
• Komunista trochę – i romantyk, „Dialog” 1989, nr 6 [dotyczy Leona Schillera];
• Jeszcze o afiszach wileńskich, „Pamiętnik Teatralny” 1991, z. 1;
• „«Pamiętnik Teatralny» jest w czasach Piasta i Rzepichy.” Teatr w listach Jerzego Stempowskiego [w:] O teatrze i dramacie, Wrocław 1998;
• „Hamlet” Henryka Józewskiego, „Pamiętnik Teatralny” 1991, z. 1;
• „Burza” Szekspira w Folks un Jugnt-Theater: inscenizacja Leona Schillera (1938/39), „Pamiętnik Teatralny” 1992, z. 1–4;
• Z dziejów teatru wileńskiego. Parę uwag o latach 1832–1864, „Zeszyty Historyczne”, Paryż 1993, z. 103 [przekład litewski: Iš Vilniaus teatro istorijos (1832–1864), „Menotyra”, Wilno, 1994, nr 2];
• Estreicher! Estreicher! Na marginesie „Teatrów w Polsce”, „Pamiętnik Teatralny” 1993, z. 1–2;
• Krakowski rodowód Leona Schillera [w:] Krakowskie rodowody teatralne, Kraków 1994;
• Fiłosofow – Czapski – Stempowski, „Kultura”, Paryż 1988, nr 4;
• Mazepa, Schumann i Słowacki, „Ruch Muzyczny” 2000, nr 10.

Prace redakcyjne i edytorskie:

• Leon Schiller, Teatr Ogromny, oprac. i wstęp Zbigniew Raszewski, przypisy opracowali Jerzy Timoszewicz i Zbigniew Raszewski, Warszawa 1961;
• Leon Schiller, Podróż teatralna Mickiewicza z Odyńcem. Fantazja, Warszawa 1973;
• Andrzej Pronaszko, Zapiski scenografa. Wspomnienia – artykuły – listy, Warszawa 1976;
• Leon Schiller, Pisma, t. 1: Na progu nowego teatru. 1908–1924, Warszawa 1978 [tu także w opracowaniu J.T. Mała kronika życia i twórczości Leona Schillera 1887–1924], t. 2: Droga przez teatr. 1924–1939, Warszawa 1983 [tu także w opracowaniu J.T. Mała kronika życia i twórczości Leona Schillera 1924–1939], t. 3: Theatrum militans. 1939–1945, Warszawa 1987 [tu także w opracowaniu J.T. Mała kronika życia i twórczości Leona Schillera 1939–1945], t. 4: Rozmowy z Leonem Schillerem. Wywiady i autowywiady. 1923–1953, Warszawa 1996;
• Edward Csató, Interpretacje. Recenzje teatralne 1945–1964 [wstęp Marta Fik], Warszawa 1979;
• Wieczór Schillerowski [wybór tekstów J. T.: listy Leona Schillera do Anny Jackowskiej oraz fragmenty wspomnień i piosenek z Kramu z piosenkami] – opracowanie sceniczne Kazimierz Dejmek, Łódź, Teatr Nowy, Mała Sala, 24 marca 1979 oraz Teatr Telewizji, 17 czerwca 1987;
• Jerzy Stempowski, Szkice literackie, Warszawa 1988 [t. 1: Chimera jako zwierzę pociągowe. 1929–1941, t. 2. Klimat życia i klimat literatury. 1948–1968; w wyd. drugim z 2001, zmienionym i rozszerzonym, podtytuły przybrały postać – odpowiednio: Chimera jako zwierzę pociągowe. 1926–1941, t. 2 Klimat życia i klimat literatury. 1948–1967; w tomie drugim Nota biograficzna przygotowana przez edytora];
• Historia o Męce Najświętszej i Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim. Misterium ludowe w czterech częściach w układzie Leona Schillera [nota o tekstach liturgicznych i przekład fragmentów łacińskich J. Wojtczak], Warszawa 1990;
• Ostatni romantyk sceny polskiej. Wspomnienia o Leonie Schillerze, Kraków 1990;
• „Pamiętnik Teatralny” XL. 1952–1992, Warszawa 1995 [to cenne, jubileuszowe wydawnictwo zawiera: Małą kronikę pisma, wykaz członków redakcji oraz zestawienie Redaktorzy – noty biograficzne; ponadto spis wszystkich 586 autorów, którzy na łamach 164 zeszytów kwartalnika publikowali rozprawy, artykuły, recenzje, bibliografie, prace edytorskie, wspomnienia, sprawozdania, noty, przeglądy, przekłady i listy do redakcji; wymienione są także numery specjalne i monograficzne, cztery druki bibliofilskie i bibliografie zawartości „Pamiętnika Teatralnego” przygotowane przez Marię Krystynę Maciejewską, a potem przez Urszulę Rudzką. W książce znalazł się jeszcze przedruk rozmowy Jagody Hernik-Spalińskiej pt. Lekki znak ze Zbigniewem Raszewskim (była to ostatnia wypowiedź opublikowana za jego życia), a także najobszerniejsza część Głosy o „Pamiętniku Teatralnym” oraz prawdziwa perła: dobrany specyficznie i ze stosowną ironią do czterdziestolecia istnienia pisma zbiór Kilku dokumentów z archiwum redakcyjnego];
• Jerzy Stempowski, Felietony dla Radia Wolna Europa, Warszawa 1995;
• Jerzy Stempowski, Pamiętnik teatralny trzeciej klasy i inne szkice, Kraków 1999;
• Pan Jerzy. Śladami niespiesznego przechodnia. Wspomnienia i szkice o Jerzym Stempowskim [praca zbiorowa], Warszawa 2005;
• Jerzy Stempowski w wydawnictwach Instytutu Literackiego w Paryżu. Bibliografia, Warszawa 2007;
• Theatralski [J.T.], Świstki teatralne wszystkie… i więcej. Jerzemu Timoszewiczowi w 80-tą rocznicę urodzin, pod red. Doroty Buchwald, Pawła Płoskiego, Marka Waszkiela, Warszawa 2013.

Milan Lesiak