Osoby

Urodził się 5 kwietnia 1925 w Poznaniu (ojciec Jan, zawodowy oficer Wojska Polskiego zamordowany został w 1940 w Charkowie, matka Waleria z d. Łazarewicz); prof. zwyczajny i długoletni wiceprzewodniczący Rady Naukowej Instytutu Sztuki PAN, redaktor naczelny „Pamiętnika Teatralnego”, profesor PWST w Warszawie. Był jednym z największych uczonych w najnowszej historii kultury polskiej. Napisał książki, które można nazwać kamieniami milowymi w dziejach wiedzy o teatrze, nauki, którą stworzył.

Całe dzieciństwo i młodość związany z Pomorzem i Wielkopolską, co – jak niektórzy twierdzą – wpłynęło na kształtowanie się pewnych cech osobowości twórczej i naukowej i znalazło swój wyraz np. w jednej z pierwszych prac Z tradycji teatralnych Pomorza, Wielkopolski i Śląska (Ossolineum, Wrocław 1955). Lata 30. i okres okupacji spędził w Bydgoszczy. Tu uczęszczał do gimnazjum i Liceum im. Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, a także do Miejskiego Konserwatorium Muzycznego. W czasie wojny pracował jako robotnik na utrzymanie rodziny. Od kwietnia 1940 do lutego 1941 był więziony przez gestapo za próbę organizowania harcerstwa. Po uwolnieniu pracował w firmie Lukullus, zakładzie rzemieślniczym, w którym nauczył się stolarstwa. W tym czasie należał do tajnej, samokształceniowej Grupy Ideowo Mglistej. Szczególnie aktywnie brał udział w działalności teatralnej tej Grupy, przygotowując jako autor i współautor ok. 10 przedstawień. Od maja 1943 był żołnierzem AK w konspiracyjnym garnizonie Bydgoszcz (od marca 1944 był szefem łączności). Nosił pseudonimy Jerzy i Alojzy. W 1945 zdał maturę w Miejskim Liceum im. Kopernika. W tym samym roku podjął studia polonistyczne na Uniwersytecie Poznańskim, a w 1947 zdał do klasy fortepianu średniej szkoły muzycznej. Naukę muzyki kontynuował przez dwa lata. Tytuł magistra otrzymał w 1949, a w 1951 doktoryzował się z tematu Twórczość dramatyczna Gabrieli Zapolskiej (w tym samym roku w „Pamiętniku Literackim” /z. 1/ ogłosił swoją pierwszą większa rozprawę naukową pod tytułem Niedrukowana spuścizna Gabrieli Zapolskiej) . Do 1952 pracował w Seminarium Historii Literatury Polskiej UP (późniejszej Katedrze Historii Literatury Polskiej) jako asystent profesora Zygmunta Szweykowskiego, który był dla niego ważnym naukowym i życiowym autorytetem. Usunięty z uniwersytetu jako podżegacz katolicki (za działalność w ruchu Caritas Academica, organizacji samopomocy studenckiej), został przyjęty w 1953 do tworzonej właśnie przez Leona Schillera Sekcji Teatru Państwowego Instytutu Sztuki w Warszawie (wcielonego w 1959 do Polskiej Akademii Nauk). Z tą instytucją był związany najpierw jako adiunkt, a później jako docent (1954), profesor nadzwyczajny (1972) i profesor zwyczajny (1981), do końca życia.

Od początku też zaczął pracować w redakcji „Pamiętnika Teatralnego”, stając się zrazu nieformalnie, a później formalnie jego redaktorem naczelnym. Zredagował 36 roczników tego pisma (od 1957 r. wraz z Bohdanem Korzeniewskim jako współredaktorem), nadając mu rangę jednego z najciekawszych pism tego typu w Europie. Zamawiał teksty, podsuwał tematy, niezwykle starannie dobierał współpracowników i autorów. Pod jego kierownictwem „Pamiętnik” pełnił funkcję żywego ośrodka badawczego, stanowił forum wymiany myśli historycznoteatralnej, był miejscem publikacji ważnych odkryć w dziedzinie teatru. Celem zaś nadrzędnym redaktora było gromadzenie i porządkowanie wiedzy o teatrze w Polsce. Bibliografia zawartości „Pamiętnika Teatralnego” (IS PAN, Warszawa 1976, 1983, 1998) odnotowuje długą listę prac podpisanych jego nazwiskiem. (Pełna bibliografia prac, które ukazały się do 1989 roku znajduje się książce O teatrze i dramacie, Ossolineum, Wrocław 1989; a obejmująca także pozostałe lata w słowniku biobibliograficznym Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, WSiP, Warszawa 2001, t.7.) W Instytucie Sztuki PAN pełnił także funkcje: kierownika Pracowni Historii Teatru i Dramatu (1954–1955), członka Rady Naukowej (1959–85, w 1972–77 był zastępcą przewodniczącego Rady), członka Komitetu Nauk o Literaturze PAN, członka Komitetu Nauk o Sztuce PAN (1963–1992, w latach 1975–80 był zastępcą przewodniczącego Komitetu). Poza tym był członkiem Komisji Zamkowej przy Instytucie Historii PAN (1971) i Komisji Nauk przy Obywatelskim Komitecie Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie. W 1965 jako członek Komisji Artystycznej Teatru Narodowego współtworzył jego Deklarację programową.

Zakres zainteresowań Zbigniewa Raszewskiego był ogromny. Badał dzieje teatru polskiego od średniowiecza (Staroświecczyzna i postęp czasu, PIW, Warszawa 1963) do współczesności (Dejmek, „Pamiętnik Teatralny” 1981, z. 3/4), od historii i teorii dramatu (Partytura teatralna, „Pamiętnik Teatralny” 1958, z.3/4) do teorii widowiska (Teatr w świecie widowisk. Dziewięćdziesiąt jeden listów o naturze teatru, Krąg, Warszawa 1991), od architektury sceny do sztuki aktorskiej (Zapolska) czy reżyserii. Pisał monografie i syntezy, szkice i przyczynki, recenzje i noty. Tworzył dzieła z zakresu teorii teatru i rozważania nad metodologią badań teatrologicznych (Trudny rebus, PIW, Warszawa 1990) Interesował go teatr w jego różnorodności form, w powiązaniu z historią narodu, polityką, obyczajowością, filozofią, wierzeniami religijnymi i innymi sztukami.

Efektem jego wieloletnich badań i dociekań były dwie fundamentalne prace, które ugruntowały pozycję wiedzy o teatrze jako odrębnej dziedziny nauki. Pierwsza to dwutomowa biografia ojca polskiej sceny narodowej Wojciecha Bogusławskiego (Bogusławski, PIW, Warszawa 1972 i 1982) ukazana na rozległym tle wydarzeń obyczajowych i społecznych czasów Stanisława Augusta i doby napoleońskiej, w której z ogromną dbałością o szczegóły zostało zrekonstruowane złożone życie bohatera – pisarza, aktora, dyrektora teatru – i omówione jego dzieło – utwory dramatyczne, przekłady, adaptacje a także działalność pedagogiczna i polityczne uwikłania. Bardzo wysoko oceniona, również za walory literackie, książka przyniosła autorowi nagrodę polskiego PEN Clubu im. Mieczysława Bohdana Lepeckiego (1973). Natomiast wydana w 1977 także przez PIW Krótka historia teatru polskiego (wznawiana potem w latach 1978 i 1990) to pierwsze całościowe, fundamentalne ujęcie dziejów naszej sceny od jej prapoczątków do 1939. Ten podstawowy podręcznik do historii teatru w Polsce, jest precyzyjnie uporządkowanym, syntetycznym i zajmującym wykładem, przeznaczonym zarówno dla profesjonalistów, jak i dla miłośników teatru. Za tę książkę Zbigniew Raszewski otrzymał w 1973 nagrodę „Miesięcznika Literackiego”.

Oprócz prowadzenia badań własnych Zbigniew Raszewski inicjował i inspirował dzieła zbiorowe. W latach 1954–62, wspólnie z Eugeniuszem Szwankowskim zredagował 6 tomów Materiałów do Historii Teatru Polskiego. Od 1968 do 1984 roku przewodniczył pracom redakcyjnym Słownika biograficznego teatru polskiego, którego pierwszy tom (obejmujący biogramy od 1765 do 1965 r.) z wieloma napisanymi przez Raszewskiego notami ukazał się w 1973 (PWN, Warszawa), a kolejny (za lata 1900–1980) w 1994. Przez kilka lat kierował działem teatralnym Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN . Napisał i opracował również wiele haseł dla zagranicznych słowników i encyklopedii, najwięcej dla włoskiej Enciclopedia dello spettacolo.

Był znakomitym edytorem. Wydał Dramaty Tadeusza Rittnera (PIW, Warszawa 1966), Sto przedstawień w opisach polskich autorów (Wiedza o Kulturze, Wrocław 1993, przygotowane do druku w 1978, ale zatrzymane przez cenzurę z powodu recenzji Jana Kotta), przyczynił się do wydania Teatru Ogromnego, zbioru prac Leona Schillera (Czytelnik, Warszawa 1961).

Działalność badawczą i edytorska łączył Zbigniew Raszewski z pracą pedagogiczną, którą bardzo lubił. W latach 1957–58 prowadził prywatne seminarium doktoranckie, a w latach 1971–73 i 1977–90 wykładał najpierw w Studium Teatralno-Literackim, a później na Wydziale Wiedzy o Teatrze PWST w Warszawie. Jako wykładowca, promotor i recenzent współpracował ponadto z Uniwersytetem Jagiellońskim w Krakowie, Katolickim Uniwersytetem Lubelskim, Uniwersytetem Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu, a także z uniwersytetami w Gdańsku, Łodzi, Warszawie, Wrocławiu i Katowicach. Był również współpracownikiem Instytutu Badań Literackich oraz Instytutu Słowianoznawstwa w Warszawie. Pod jego kierunkiem 32 osoby uzyskały magisterium, a 16 stopień doktora nauk humanistycznych.

Był uczonym, w podstawowym znaczeniu tego słowa. Interesował go nie tylko teatr, ale świat w ogóle, rzeczy poważne i z pozoru błahe, ale nadające tym poważnym smaku i barwy – jak tłumaczył to swoim studentom. Liczne dygresje, które czynił w czasie wykładów i w swoich książkach pokazują jak głęboko i z jakim rozmachem tego smaku szukał. W Pamiętniku gapia (Pomorze, Bydgoszcz 1994), opowieści o Bydgoszczy lat 30., oprócz nostalgicznego i frapującego opisu codziennego życia i rzetelnego świadectwa historycznych wydarzeń znajduje się między innymi fachowa typologia orkiestr dętych i historia zwyczajów związanych z płaceniem napiwków. Znał się na maszynach do pisania, westernach, przedwojennych szlagierach estradowych, nie mówiąc o uzbrojeniu i wojskowości w ogóle. Interesowały go dzieje Ani z Zielonego Wzgórza i losy bohaterów Jeżycjady Małgorzaty Musierowicz. W tomie Listów do Małgorzaty Musierowicz (Znak, Kraków 1994 wyd. 1, Akapit Press, Łódź 1999, wyd. 2), pisanych w ciągu dwóch ostatnich lat przed śmiercią, z radosną rzeczowością i znajomością tematu dokonywał analizy fenomenu, literackiego i socjologicznego, jakim jest twórczość tej pisarki, dyskutował z nią o muzyce i teatrze. Lubił wracać do Buddenbrooków Tomasza Manna, a za największą powieść współczesną uważał Zasypie wszystko, zawieje Włodzimierza Odojewskiego. Nie bał się przyznać publicznie, że jedną z jego ulubionych lektur była bajka Marii Konopnickiej O krasnoludkach i sierotce Marysi.

Kilkadziesiąt lat prowadził dziennik, który staroświecko nazwał Raptularzem. Łączył w nim zapiski pamiętnikarskie z rozprawkami naukowymi, wycinkami z gazet, cytatami, zapisami rozmów przechodniów (Raptularz 1965–1967, Znak, Kraków 1996; Raptularz 1967/1968, Oficyna Wydawnicza Interim, Warszawa 1993; Raptularz 1968/1969, Znak, Kraków 1997). Powstało w ten sposób niezwykłe świadectwo czasów, w których żył i wydarzeń, w których uczestniczył.

Już po śmierci Zbigniewa Raszewskiego ukazały się jego kolejne prace starannie przygotowane do druku przez najbliższych współpracowników (głównie Jerzego Timoszewicza) lub rodzinę (żonę Annę i córkę Magdalenę): kilkanaście szkiców o teatrze Weryfikacja czarodzieja (Wiedza o Kulturze, Wrocław 1998), Bilet do teatru (WL, Kraków 1998, zbiór gawęd historycznych, drukowanych pierwotnie na łamach „Gońca Teatralnego”, z których każda ma oddzielny motyw przewodni – dzieje biletów do teatru, bufetów, programów teatralnych, gaży aktorskich, rekwizytów, część tylko zamierzonej całości Życie teatru dawniej i dziś), monografia Teatr na placu Krasińskich (Krąg, IS PAN, Warszawa 1995) i Mój świat (PIW, Warszawa 1997).

Był członkiem wielu organizacji i towarzystw naukowych, m.in. Société d'Histoire du Théâtre w Paryżu (od 1954), Fédération Internationale des Recherches Théâtrales (od 1955), Towarzystwa Przyjaciół Książki. (od 1963), polskiego PEN-Clubu (od 1977), Rady Artystycznej Związku Artystów Scen Polskich (w latach 1981–82), ekspertem Komitetu Porozumiewawczego Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych (1980), Rady Redakcyjnej Rocznika Warszawy (od 1984), Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1990 ) i Towarzystwa Przyjaciół Nauk KUL, członkiem, założycielem i honorowym prezesem Polskiego Towarzystwa Historyków Teatru.

W 1958, za prace badawcze w dziedzinie teatru, otrzymał Nagrodę im. Leona Schillera, w 1975 Nagrodę Fundacji im. Jurzykowskiego w Nowym Jorku , w 1981 Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki za osiągnięcia w dziedzinie dydaktyczno-wychowawczej. W 1991 Nagrodą ITI (Międzynarodowego Instytutu Teatralnego) dla teatralnej książki roku uhonorowano Trudny rebus, a Nagrodą Klubu Księgarza Teatr w świecie widowisk.

Zbigniew Raszewski odznaczony był również Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami (1944), Złotym Krzyżem Zasługi (1955), Krzyżem Kawalerskim OOP (1964) i Krzyżem AK (Londyn 1987).

Zbigniew Raszewski położył dla polskiej nauki o teatrze zasługi zupełnie wyjątkowe. Ugruntował mianowicie w Polsce historię teatru jako naukę w całym tego słowa znaczeniu, czyli jako samodzielną, świadomą swych zadań i swoich odrębności badawczych dyscyplinę naukową. – napisał po śmierci swojego wieloletniego współpracownika prof. Bohdan Korzeniewski.

Żonaty z Anną Micewicz. Miał troje dzieci. Zmarł 7 sierpnia 1992 r. w Warszawie.

Dorota Buchwald
 

Zbigniew Raszewski – badacz teatru

RASZEWSKI Zbigniew, ur. 5 kwietnia 1925, Poznań – zm. 7 sierpnia 1992, Warszawa.

Historyk teatru i dramatu, edytor, profesor w Instytucie Sztuki PAN, długoletni redaktor „Pamiętnika Teatralnego”; orędownik nowoczesnej powojennej nauki o teatrze w Polsce jako ważnej dziedziny humanistyki. Od czasu ukończenia studiów w 1949 współtworzył warunki do rozwoju tej dyscypliny, a „własnym dorobkiem, którego finalnym osiągnięciem była pierwsza [w kraju] synteza, [autorska] historia teatru polskiego”, udowodnił „niekwestionowaną przydatność” konsekwentnego i celowego prowadzenia szczegółowych i interdyscyplinarnych badań teatralnych (Mieczysław Klimowicz). W 1982 pisał o sobie następująco: „Od chwili ukończenia studiów zajmowałem się historią teatru jako autor, edytor, tłumacz, redaktor, nauczyciel i organizator badań naukowych” (Edward Krasiński). Powszechnie uznawany za najwybitniejszego po wojnie polskiego badacza teatru. Miłośnik Tatr i narciarz. Człowiek głębokiej i nieskrywanej wiary, zawsze wierny wartościom chrześcijańskim. Namiętny listopisarz. W chorobie, pod koniec życia, zaprzyjaźnił się i korespondował z Małgorzatą Musierowicz, autorką poczytnych powieści dla młodzieży z cyklu „Jeżycjada” (zob. Listy do Małgorzaty Musierowicz).

Po wspólnorodzinnych przenosinach z Poznania do Bydgoszczy w 1930 podjął naukę w tamtejszym gimnazjum i liceum oraz w Konserwatorium Muzycznym, przerwaną przez wybuch wojny w 1939. Już od jesieni uczestniczył w działalności tajnego harcerstwa. W kwietniu 1940 został zatrzymany za próbę zorganizowania drużyny harcerskiej w odlewni metali, gdzie pracował, by utrzymać bliskich i siebie. Do lutego 1941 przebywał w areszcie gestapo, z którego został zwolniony na podstawie fałszywego orzeczenia lekarskiego. Następnie zatrudnił się w wytwórni słodyczy „Lukullus”. Od jesieni brał udział w samokształceniowej pracy tajnej organizacji młodzieżowej o nazwie Grupa Ideowo Mglista. Aktywnie uczestniczył – jako współautor i aktor – w jej działalności teatralnej i do 1944 przygotował około dziesięciu przedstawień i szopek. Od 1943 należał do AK (pseudonim Jerzy). W marcu 1944 został szefem łączności garnizonu bydgoskiego (pseudonim Alojzy) i aktywnie działał w partyzantce do stycznia 1945. Wiosną tego roku złożył egzamin do Miejskiego Liceum i Gimnazjum Męskiego im. Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy, a w listopadzie zdał maturę. W połowie grudnia rozpoczął studia polonistyczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego. W latach studenckich organizował imprezy sekcji kulturalnej Caritas Academica, działał w kole naukowym. Pisał wiersze (niepublikowane). Od sierpnia 1947 uczył się także w poznańskim Państwowym Konserwatorium Muzycznym w klasie fortepianu. Jeszcze przed uzyskaniem dyplomu rozpoczął (1 marca 1949) pracę przy Seminarium Historii Literatury Polskiej w charakterze kontraktowego młodszego asystenta (na tym stanowisku pozostał do 31 marca 1951). Egzamin magisterski zdał 22 października 1949 na podstawie pracy Twórczość dramatyczna Tadeusza Rittnera. W kwietniu 1951 został powołany na stanowisko pomocniczego pracownika naukowego w Katedrze Historii Literatury Polskiej (na Uniwersytecie Poznańskim pracował do 28 lutego 1953). Doktoryzował się w listopadzie 1951 na podstawie rozprawy Twórczość dramatyczna Gabrieli Zapolskiej (promotor Zygmunt Szweykowski), a nieco wcześniej zadebiutował naukowo artykułem Niedrukowana spuścizna dramatyczna Gabrieli Zapolskiej, ogłoszonym w „Pamiętniku Literackim” (1951, z. 1). Studia i rozprawy na temat historii teatru i dramatu polskiego, a także recenzje publikował m.in. w „Pamiętniku Teatralnym” (od 1952), „Teatrze” (od 1953, z przerwami), „Dialogu” (od 1958, z przerwami). W czerwcu 1952 został przez Wydział Filologiczno-Filozoficzny wybrany na członka Komisji Filologicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Na macierzystej uczelni – jako „nieodpowiedni ideologicznie” – otrzymuje consilium abuendi (radę odejścia). We wrześniu 1953 przenosi się na stałe do Warszawy i – wskutek usilnych starań Leona Schillera – rozpoczyna pracę w Sekcji Teatralnej Państwowego Instytutu Sztuki (przemianowanego później na Instytut Sztuki PAN). Jeszcze przed śmiercią Schillera – od lutego 1954 – pełnił obowiązki zastępcy kierownika Zakładu Historii i Teorii Teatru (do 1955). W latach 1954-1962 współredagował wydawaną przez IS PAN serię „Materiały do Dziejów Teatru w Polsce”. Otrzymał też (wystawioną w Paryżu, w listopadzie 1954) legitymację członkowską Société d'Histoire du Théatre. Podczas londyńskiego kongresu historyków teatru (17-13 lipca 1955) znalazł się wśród członków założycieli Międzynarodowej Federacji Badań Teatralnych (Fédération Iinternationale pour la Recherche Théâtrale / International Federation for Theatre Research) i od tej pory brał aktywny udział w pracach organizacji. W 1956 był zastępcą redaktora naczelnego, a od 1957 współredaktorem (z Bogdanem Korzeniewskim) kwartalnika „Pamiętnik Teatralny”. Napisał 49 haseł dotyczących teatru polskiego do włoskiej Enciclopedia dello spettacolo (od t. 3 do t. 9, wyd. 1957-1962). W marcu 1958 – za prace teatrologiczne – wyróżniono go nagrodą SPATiFu im. Leona Schillera. W styczniu 1959 otrzymał legitymację SPATiFu potwierdzającą członkostwo rzeczywiste w Sekcji Dramatycznej, a pod koniec tego roku po raz pierwszy został powołany do Rady Naukowej IS PAN, w której pozostał we wszystkich kadencjach (prócz lat 1985-1989; w latach 1972-1977 sprawował funkcję zastępcy przewodniczącego). W 1960 wszedł w skład Komitetu Nauk o Literaturze PAN (także w latach 1969-1971 i 1990-1992), a w 1963 – Komitetu Nauk o Sztuce PAN (i pozostał w nim przez wszystkie kadencje). Z końcem kwietnia 1960 udał się do Paryża na roczne stypendium w École Pratique des Hautes Études (EPHE), podczas którego m.in. spotykał się z Jean Fabrem. W 1965 wszedł w skład Komisji Artystycznej Teatru Narodowego i współtworzył Deklarację Programową sceny, odczytaną 18 listopada 1965. Od 1968 do 1984 pełnił funkcję redaktora naczelnego Słownika biograficznego teatru polskiego (t. 1, wyd. 1973 i w dużej części t. 2, wyd. w 1994); pisał do niego także hasła. Przez jeden semestr (luty – czerwiec 1971) prowadził na KUL-u seminarium z historii teatru (w zastępstwie Ireny Sławińskiej). W 1972 Rada Państwa nadała Zbigniewowi Raszewskiemu tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego nauk humanistycznych. W 1975 otrzymał nagrodę Fundacji Alfreda Jurzykowskiego w Nowym Jorku. Od tego roku współorganizował badania Problemu Węzłowego „Polska kultura narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja oraz objął kierownictwo działu „Teatr”. Był sygnatariuszem tzw. „Listu 14”, wyrażającego protest przeciw projektowanym zmianom w Konstytucji PRL. Na początku roku 1977 (luty) został członkiem Polskiego PEN Clubu (od 1979 był w składzie Zarządu). W latach 1977-1990 pracował jako profesor kontraktowy (zaczynał od 1/4 etatu) na Wydziale Wiedzy o Teatrze PWST, do którego powstania walnie się przyczynił. W 1980 został ekspertem Komitetu Porozumiewawczego Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych, uczestniczył „w pracach Komisji Ministerstwa Kultury w sprawie zapewnienia właściwego funkcjonowania, programowania i finansowania kultury”. 19 lutego 1981 Rada Państwa nadała Zbigniewowi Raszewskiemu tytuł naukowy profesora zwyczajnego. W tym roku wszedł też do Rady Artystycznej ZASP (rezygnację z uczestnictwa w Radzie złożył 30 października 1982) i otrzymał nagrodę Ministra Kultury i Sztuki za „szczególne osiągnięcia w dziedzinie dydaktyczno-wychowawczej”. Od maja 1984 był członkiem Rady Redakcyjnej „Rocznika Warszawskiego”. W 1984 i 1985 odbył podróż naukową do Wiednia (praca w Nationalbibliothek oraz spotkania z Jerzym Gotem), do Pragi (1986) i Niemiec (1988). W marcu 1990 odebrał dyplom członka Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Jeszcze pod koniec tego roku otrzymał nagrodę PAN „za wybitne osiągnięcia naukowe”. Pod koniec życia w „Gońcu Teatralnym” opublikował cykle Rzeczy ważne i Uwagi o teatrze (1990-1991), a w piśmie „Karta” (z 1991) fragmenty Pamiętnika gapia.

Wypromował łącznie 42 magistrów i 15 doktorów, był recenzentem 25 dysertacji oraz 5 rozpraw habilitacyjnych. Napisał 27 recenzji wydawniczych.

Wśród licznych i ważnych opracowań autorskich Zbigniewa Raszewskiego na szczególne wyróżnienie zasługują pozycje wskazane niżej w kolejności publikacji, chronologicznie.

I tak wydana w 1963 Staroświecczyzna i postęp czasu. O teatrze polskim (1765-1865) porusza dwa istotne zagadnienia. Jedno z nich – związek ruchu „oświeconych” ze sprawami teatru – odnoszący się do badań nad teatrem przedromantycznym, oświetlają szkice Dziwna rocznica, Kto i kiedy założył teatr krakowski?, Oszust, Burmistrz poznański, Życie Jana Baudouin, Krakowiaki i Górale oraz tytułowy Staroświecczyzna i postęp czasu. „Jest to praca z pogranicza dziejów teatru i historii obyczaju, omawiająca temat «kontuszowy» w teatrze polskim z lat 1765-1785” (Wojciech Natanson). Zbigniew Raszewski pokazuje przebieg walki „kontusza” z „frakiem” w polskim teatrze: zestawia sztuki, w których przeprowadzono apologię Sarmatów z utworami atakującymi sarmatyzm. Okazuje się, że często wygrywali „kontuszowcy”, do czego przyczyniali się także aktorzy, „jak np. Karol Boromeusz Świerzawski, którzy – nawet grywając w sztukach «antykontuszowych» – zdobywali sympatię widowni dla przedstawicieli staroświeckich «Staruszkiewiczów»” (tenże). Wiele ważnych ustaleń (i uściśleń) przynosi także rozdział o Krakowiakach i Góralach. Przede wszystkim co do daty premiery. Sam Bogusławski określał ją (pod koniec życia) na 1 marca 1794, ale równocześnie łączył z bitwą racławicką (czyli 4 kwietnia). Raszewski przyjmuje termin dużo wcześniejszy – jesień 1793 lub początek 1794 roku. „Oczywiście, data ma tu duże znaczenie, jeśli się przyjmie, iż Krakowiacy pozostawali w jakimś związku z konspiracją i przyszłym powstaniem” (tenże). Po lekturze książki Zbigniewa Raszewskiego powstawało wrażenie, że „poznało się kawał historii Polski, historii kultury i obyczaju, nie tylko sto lat historii teatru” (Jerzy Zawieyski).

Dwutomowa monografia o Bogusławskim (1972) potwierdza skrupulatność i dociekliwość badawczą Zbigniewa Raszewskiego, które autor objawia zarówno przy naświetlaniu szczegółów biografii Wojciecha Bogusławskiego, jak i przy stawianiu pytań ogólniejszych: „Kim – z ducha i umysłu oraz przekonań – byli współtwórcy Teatru Narodowego? Jak urabiali współczesne im pokolenie aktorów i widzów? Czy ta tradycja mogła zaciążyć na sposobie oddziaływania teatru w następnych dziesięcioleciach?” (Jerzy Timoszewicz). Zbigniew Raszewski próbuje rozjaśnić m.in. fragment biografii Bogusławskiego, dotyczący jego przerwanej kariery wojskowej i przejścia do teatru. Zastanawia się, kim musieli być mecenasi i protektorzy, którzy z góry określili rolę Bogusławskiego, antycypując, że na scenie narodowej przyjdzie mu niebawem grać pierwsze skrzypce. Nie bez związku przywołana zostaje w tym miejscu także sprawa udziału Bogusławskiego w loży masońskiej i wpływu, jaki wolnomularze wywierali na polską kulturę w sferze idei, kształtowania postaw politycznych, formowaniu bohatera pozytywnego. W takiej perspektywie autor monografii postrzega odmienność oświeceniowego programu Bogusławskiego-szlachcica: z jednej strony wiedział on o konieczności reform wewnątrzśrodowiskowych, z drugiej zaś zdawał sobie sprawę, jak trudno byłoby szlachcie wyrzec się swej kierowniczej roli w państwie. Bo nawet wtedy, gdy ruch oświeconych był przeciwny magnaterii, niechętny pozostawał także mieszczaństwu. W sztuce teatralnej konflikt ten znajduje wyraz we wspomnianej walce fraka z kontuszem. „Bogusławski opowiedział się za kontuszem, który dla niego był symbolem najlepszej tradycji narodowej wzbogaconej o rozum i racje współczesnego świata. W cyklu takich pozytywnych bohaterów umieszcza Raszewski Erasta ze Ślubu modnego, Montalbana z Lanassy, czyli wdowy Malabaru, Starego Dominika z Taczki occiarza, Kokla z Henryka VI na łowach, Bardosa” (tenże). Bogusławski – jak skutecznie dowodzi Raszewski – cenił u wskazanych bohaterów cechy, które bodaj najbardziej oddają podstawowe ludzkie cnoty i obowiązki: prawość, zacność, życzliwość dla innych obok uczciwości, zgodności i ustępliwości czy wreszcie kierowanie się logiką rozumu. To cokolwiek staroświeckie i artystycznie nieudolne ukształtowanie bohatera (na nowoczesną przecież, oświeconą modłę, ale bez przemądrzałości i magnackiej pychy) mogło, zdaniem Bogusławskiego, przybliżyć ideę teatru narodowego szlachcie (z której sam się przecież wywodził) i – rzecz jasna – pozyskać jej poparcie. Badacz celnie stwierdza, że wprawdzie bohater monografii nie stworzył Teatru Narodowego, ale „on pierwszy pokazał, że może to być teatr naprawdę potrzebny. Nawet nie dlatego, aby wiernie «odbijał» życie – wiemy, że «odbijał» je akurat bardzo kapryśnie – ale dlatego, że ukazywał publiczności problemy, które istotnie ją nurtowały, wyrastały z jej własnych intuicji, rozterek i aspiracji, a więc gwarantowały doskonałe porozumienie sceny z widownią, w atmosferze autentycznego, głębokiego przeżycia. Bez takiego porozumienia żaden teatr nie może się trwale rozwijać” (cyt. za wznowieniem jednowoluminowym z 1982, s. 504). Autor książki nie waha się także postawić pytania o tę formułę estetyczną, która najcelniej określałaby dzieło Bogusławskiego, a także – dlaczego tak rychło trafiło ono do historycznego lamusa. Zdaje sobie sprawę, że dziełu Bogusławskiego było bardzo daleko do pisarskiej wybitności, nie stało się ono także natchnieniem czy twórczym impulsem dla następnych pokoleń. Badacz znajduje jednak powody, by dla artystycznych upodobań autora Krakowiaków i Górali znaleźć miejsce pomiędzy klasycyzmem a romantyzmem, akcentując jednak nie to, co łączyło go z każdym kierunkiem, lecz wszystko, co go od nich dzieliło. Książka Zbigniewa Raszewskiego przynosi ważne rozstrzygnięcie natury estetycznej, choć autor dochodzi do nich przez wykluczanie, a nie przez ujawnianie przynależności. Takie uogólnienia stały się inspiracją do szukania teoretycznych określeń dla całej, specyficznie polskiej tzw. „pomiędzy-epoki” – czyli, jak sugeruje autor, pierwszych dwudziestu lat XIX stulecia, które w poszczególnych ośrodkach teatralnych kraju układały się, także za sprawą i przy aktywnym udziale twórczym Bogusławskiego, w artystyczne i estetyczne prawidłowości. Ale Jan Kott akcentuje (choć przy innej okazji) jeszcze inną ważną cechę pisarstwa autora. Twierdzi, że w monografii Bogusławskiego „odnaleźć można jednocześnie to, co jest naokoło teatru: życiorysy aktorów i aktorek, i nawet ich mężów żon, kochanek i kochanków, plotkę obyczajową i scenerię po lityczną, krótką historię zwyczajną i powszechną”. A przecież chyba właśnie to bodaj zawsze i najbardziej interesuje tzw. zwykłego czytelnika, natomiast wtajemniczeni traktują ten społeczny i atrakcyjny lekturowo sztafaż za wzniosły i doniosły bonus. Pośrednio wskazywał na to także Bohdan Korzeniewski, gdy w ocenie dorobku Zbigniewa Raszewskiego z 25 marca 1971 napisał o Bogusławskim: „Jest niewątpliwie najwybitniejszym z dzieł, zarówno pod względem naukowym, jak literackim, jakie wydała dotąd polska nauka o teatrze. Metoda historyczna (…) tutaj doprowadziła do obrazu o wyjątkowej wymowie. Na taką wymowę, uderzającą prawdą i rozległością myśli, zdobywają się tylko książki nieliczne” (cyt. za Edwardem Krasińskim).

Jednak to, na czym zależało Zbigniewowi Raszewskiemu bodaj najbardziej, oznaczało przygotowanie długo wyczekiwanego zarysu historii teatru polskiego. Doniosłość Krótkiej historii teatru polskiego (książka ukazała się na przełomie listopada i grudnia 1977) wynika m.in. z faktu, że stanowiła pierwsze całościowe ujęcie dziejów sceny polskiej. Było to jednocześnie „przedsięwzięcie niezwykłe i przełomowe” (Janusz Degler). Niezwykłość tkwiła w tym, że w czasach daleko idącej specjalizacji we wszystkich naukach humanistycznych napisania zwięzłej syntezy podjął się jeden autor, nie zaś cały zespół. Z kolei jej przełomowe znaczenie rozpatrywać można z jednej strony w odniesieniu do nauki o teatrze, z drugiej – w kontekście daleko szerszym: badań nad historią kultury polskiej, w której teatr odgrywał zawsze rolę niepoślednią, a niekiedy – jak np. w XIX wieku – pierwszoplanową. Dla polskiej nauki o teatrze ukazanie się książki Zbigniewa Raszewskiego oznaczało zamknięcie, a na pewno wyraźne podsumowanie, ponad trzydziestoletniego, powojennego etapu dziejów rodzimej teatrologii. Czas ten charakteryzował się intensywnym rozwojem różnych i intensywnych badań szczegółowych, przede wszystkim faktograficznych i dokumentacyjnych (choć przecież nie wyłącznie). Jednocześnie trzeba było podjąć ogromny trud rekonstrukcji wielkich zasobów archiwalnych, które zostały zniszczone w czasie II wojny światowej. To na ich solidnej podstawie mogła powstać synteza badacza, która potwierdziła prawidłowość sensu i stanu badań teatrologicznych prowadzonych przez ponad trzydzieści powojennych lat, a równocześnie wytyczała im nowy kierunek i stawiała nowe cele. Otwierała bowiem okres, w którym częściej już – na podstawie tak pieczołowicie zrekonstruowanej bazy źródłowej – pojawiać się mogły prace o charakterze problemowym i syntetycznym. Jednocześnie książka Zbigniewa Raszewskiego wypełniła dotkliwą lukę w piśmiennictwie o dziejach naszej kultury i stała się na wiele lat podstawowym podręcznikiem historycznoteatralnym, który ukształtował obraz historii teatru polskiego w świadomości kilku pokoleń. Stanowiła zamknięcie prawdziwie ważnego „etapu w rozwoju powojennej teatrologii polskiej i jednocześnie początek jej najnowszej historii”, która czekała na naukowe przebadanie (Janusz Degler). Krótka historia… stała się wydarzeniem, a w stopniu „jeszcze wyższym niż poprzednie książki [Z.]R. odznacza się wybitnymi walorami jego pióra – lapidarnością i celnością sformułowań, plastyką opisu, świetnie wyważoną kompozycją” (Stanisław Marczak-Oborski). „Stanowi uwieńczenie bardzo wydajnej i samodzielnej działalności badawczej Zbigniewa Raszewskiego (…) Jest dojrzałym wyrazem ciekawości poznawczej, uzdolnień pisarskich i rozumu obywatelskiego autora” (Bohdan Korzeniewski). Wielu czytelników niezmiennie i dziś ceni tę pasjonującą w lekturze i przednią poznawczo książkę, nawet gdy przymknąć oko na całkowite pominięcie w niej zagadnień teatru autorowi współczesnego. Było to wszak zgodne z przyjętą metodologicznie w opracowaniu koncepcją: Zbigniew Raszewski poświęcił książkę tzw. epokom zamkniętym w historii teatru, a za ostatnią tak rozumianą uznał dwudziestolecie międzywojenne.

Teatr w świecie widowisk (1991) był ostatnią książką przygotowaną do druku za życia autora. Składa się z trzech części. Pierwsza zwiera rozdziały: Układ „S”, Systematyka widowisk (w liście X ważny ich podział gatunkowy, wprowadzony przez Zbigniewa Raszewskiego, na zawody, popisy, przedstawienia), Postać teatralna; druga: Świat przedstawiony, Scenariusz, Strumień i kryształ; trzecia: Świat widowisk oraz Teatr w świecie widowisk, którą otwiera list LXXVII, zawierający „treść tej książki w 14 punktach” (s. 213). Publikacja niemal od razu wywołała wiele kontrowersji w środowisku badaczy. Zamknięty w konserwatywną nieco formę 91 listów teoretyczny manifest Zbigniewa Raszewskiego stał się niejako jego naukowym testamentem, choć niepozbawionym wątpliwości samego autora („traktuję moje pomysły […] jako rzecz niekompletną, dziurawą” – s. 10). Swoje dzieło „napisał językiem naturalnym, literackim, nie korzystając z żadnej z istniejących terminologii ani też żadnego akademickiego idiolektu. Nie odniósł się do tak zwanego stanu badań, w żadnym jego aspekcie; […] w ogóle nie odniósł się do literatury przedmiotu”. Najogólniej – w książce autor przygląda się, jak „poszczególne cechy teatru zmieniały się z biegiem czasu, w jakich relacjach z innymi widowiskami pozostawał teatr i kiedy się w nie przemieniał”, by docelowo dostrzec i zdiagnozować jego cechy specyficzne. Zastosowana przez Zbigniewa Raszewskiego narracja (tj. proza zamknięta w listach na oświeceniową modłę), „nieuwikłana w żaden z istniejących żargonów […], cechuje się wieczną nieaktualnością, która w każdej chwili może się stać inspirująco aktualna” (Tomasz Kubikowski). Dla Zbigniewa Raszewskiego teatr był przede wszystkim międzyludzkim wydarzeniem (jego słynny układ „S”) i tytułowym widowiskiem. „Dziedzina międzyludzkiego obcowania, jego form i mechanizmów – ta dziedzina, z której teatr wyrasta” w opracowaniu Zbigniewa Raszewskiego „znajduje wciąż instruktywne ujęcie”. Drugą istotną kwestią, której badacz poświęca uwagę, jest koncepcja postaci teatralnej – tworu ekstremalnie osobliwego, ulotnego i nietrwałego – i jej „fazowej natury”, „stopniowego kształtowania gdzieś między intencjami aktora a widza”, z zaznaczeniem scenariusza (czyli „instrukcji” odegrania). Natomiast istotnym wyróżnikiem świata przedstawień była dla Zbigniewa Raszewskiego fikcja i jej w teatrze „przewrotny” (s. 115), „wyzywający charakter” (s. 125). Badacz uważał, że „zmyślenie [pozostaje] żywiołem królestwa teatru” (s. 122).

Kiedy książka się ukazała (1991), wyprzedzając w Polsce tzw. zwrot performatywny o piętnaście lat (wydanie książki Richarda Schechnera, 2006), środowisko teatrologiczne wydawało się nieco zakłopotane zarówno jej trochę staromodną epistolarną formą, jak i brakiem naukowego osadzenia wywodu, snuciem refleksji nad widowiskami „w myśl sentencji Richarda Gougha, w sposób «dziki i wolny jak walijskie owce»” (Małgorzata Leyko). Wywołała zatem głosy krytyczne. Obszerną polemikę z koncepcją Raszewskiego podjął Leszek Kolankiewicz w cyklu artykułów Kropelka brandy ze Stonehenge drukowanych w „Dialogu” (odpowiednio: 1998, nr 5-7, 9-12 oraz 1999, nr 1-7), opublikowanych następnie jako książka Dziady. Teatr święta zmarłych (Gdańsk 1999; fragment odnoszący się bezpośrednio do Teatru w świecie widowisk – zob. s. 378 i nast.), czym sprowokował dyskusję nad zmianą paradygmatu w badaniach nad teatrem – z historycznego na antropologiczny, która wpisywała się w ówczesny proces przezwyciężania izolacji i przestarzałości metodologicznej, w jaką popadła polska teatrologia.

Po śmierci Zbigniewa Raszewskiego uczniowie i współpracownicy zredagowali i opublikowali następujące zbiory jego (różnogatunkowych, rozmaitych w formie) wypowiedzi. W tomie o charakterze autobiograficznym, wydanym pt. Mój świat (Warszawa 1997), teksty opracował do druku Rafał Węgrzyniak (w trzech rozdziałach: Wspomnienia, Sylwetki, Rozmowy). Zasadniczy plan książki Zbigniew Raszewski sporządził sam, niedługo przed śmiercią, ale w wariancie wydawniczym nie zdążył już tomu przygotować. Jerzy Timoszewicz zredagował z kolei Weryfikację czarodzieja i inne szkice teatralne (Wrocław 1998), opierając się częściowo na wcześniej wyrażonej woli Zbigniewa Raszewskiego i uzupełniając wskazane przez niego teksty o kilka artykułów publikowanych już w czasopismach, a pominiętych w wydanych wyborach; dodał też cztery inedita. Z kolei dwutomowe wydanie Raptularza Zbigniewa Raszewskiego, które ukazało się w Londynie (2004; pod redakcją Edyty i Tomasza Kubikowskich) obejmuje: całość zapisów z publikowanego już wcześniej raptularza (1965-1969) oraz wszystkie zapisy diarystyczne pozostawione przez badacza (od 1970). Pozycja ta pozostaje nie tylko wciągającym w lekturze świadectwem obserwowanych przez znawcę teatru czasów i rządzących nimi mechanizmów społecznych, ale także wyrazem jego zaangażowanej (emocjonalnie i światopoglądowo) intelektualnej dociekliwości.

Bibliografia

• Z tradycji teatralnych Pomorza, Wielkopolski i Śląska, Wrocław 1955;
• Staroświecczyzna i postęp czasu. O teatrze polskim (1765-1865), Warszawa 1963;
• Bogusławski, t. 1-2, Warszawa 1972, wyd. 2: 1982, wyd. 3 [z przedmową Patryka Kenckiego i posłowiem Magdaleny Raszewskiej]: 2015;
• Krótka historia teatru polskiego, Warszawa 1977 [i wyd. następne];
• Trudny rebus. Studia i szkice z historii teatru, Wrocław 1990;
• Teatr w świecie widowisk. Dziewięćdziesiąt jeden listów o naturze teatru, Warszawa 1991;
• Pamiętnik gapia. Bydgoszcz jaką pamiętam z lat 1930-1945, [napisane przed 1992] Bydgoszcz 1994;
• Listy do Małgorzaty Musierowicz, Kraków 1994, wyd. 2: Łódź 1999;
• Teatr na placu Krasińskich, [napisane przed 1992] Warszawa 1995;
• Mój świat, teksty zebrał i opracował Rafał Węgrzyn, Warszawa 1997;
• Bilet do teatru. Szkice, Kraków 1998;
• Weryfikacja czarodzieja i inne szkice teatralne, red. naukowa Jerzy Timoszewicz, Wrocław 1998;
• Raptularz, t. 1-2, Londyn 2004;
• Spacerek w labiryncie. O teatrze polskim po roku 1958, wybór i oprac. Jerzy Timoszewicz, Warszawa 2007.

Wybrane artykuły

• Działalność teatralna Gabrieli Zapolskiej, „Pamiętnik Literacki” 1951, z. 2;
• O historii teatru w dziesięcioleciu. Osiągnięcia i postulaty, „Pamiętnik Teatralny” 1955, z. 2;
• Jeszcze o teatrze zawodowym w dawnej Polsce, „Pamiętnik Teatralny” 1955, z. 2;
• Leon Schiller – kierownik Sekcji Teatru PIS, „Pamiętnik Teatralny” 1955, z. 3-4;
• Paradoks Wyspiańskiego, „Pamiętnik Teatralny” 1957, z. 3-4;
• Partytura teatralna, „Pamiętnik Teatralny” 1958, z. 3-4 [przedr. w: Problemy teorii dramatu i teatru, wybór i oprac. Janusz Degler, Wrocław 1988, s. 133-162];
• Słowacki i Mickiewicz wobec teatru romantycznego. Dwa epizody, „Pamiętnik Teatralny” 1959, z. 1-3;
• O teatralnym kształcie „Balladyny”, „Pamiętnik Teatralny” 1959, z. 1-3;
• Dwieście lat, „Pamiętnik Teatralny” 1966, z. 1-4;
• Dokumentacja przedstawienia teatralnego [w:] Dokumentacja w badaniach literackich i teatralnych. Wybrane problemy, pod red. Jadwigi Czachowskiej, Wrocław 1970, s. 287-303 [przedr. w: Wprowadzenie do nauki o teatrze, t. 3, Wrocław 1978, s. 527-543];
• Słowacki i Mickiewicz wobec teatru romantycznego. Dwa epizody, „Pamiętnik Teatralny” 1959, z. 1-3;
• W Szwajcarii. Słowacki na widowni teatru genewskiego, „Pamiętnik Teatralny” 1962, z. 1;
• Teatr Narodowy w latach 1779-1789, „Pamiętnik Teatralny” 1966, z. 1-4;
• Dejmek, „Pamiętnik Teatralny” 1981, z. 3-4;
• O podziale na okresy w historii teatru polskiego. (Na przykładzie Warszawy) [w:] Warszawa teatralna, Warszawa 1990;
• Dokumentacja teatralna wczoraj i dziś, „Pamiętnik Teatralny” 1991, z. 2.

Przekład

• Joseph Furttenbach, O budowie teatrów, Wrocław 1958 (wyd. 2: Gdańsk 2009).

Prace edytorskie i redakcyjne

• Tadeusz Rittner, W małym domku. Dramat w 3 aktach, Wrocław 1954;
• Tadeusz Rittner, Głupi Jakub. Komedia w 3 aktach, Wilki w nocy. Komedia w 3 aktach, Wrocław 1956;
• Leon Schiller, Teatr ogromny, Warszawa 1966;
• Tadeusz Rittner, Dramaty, t. 1-2, Warszawa 1966;
• Słownik biograficzny teatru polskiego. 1765-1965. Na podstawie materiałów S. Dąbrowskiego, Warszawa 1973;
• Sto przedstawień w opisach polskich autorów [opracowane w 1978], Wrocław 1993.

Milan Lesiak