Johann Kurz
KURZ, Kurtz, Johann Joseph Felix von, zwany Bernardon (22 II 1717 Wiedeń - 20 II 1784 Wiedeń), aktor, dyr. teatru. Pochodził z bawarskiej rodziny szlacheckiej herbu Kurtzen; był synem Josepha Felixa, aktora, i Edmundy von K., bratem aktorki Anny Moniki von K., mężem najpierw aktorki Franciszki von K. (z domu Toscani), następnie śpiewaczki włos. (występującej także jako aktorka w komediach niem.) Teresy von K. (z domu Morelli). Wysoki, chudy, zręczny, obdarzony świetną sprawnością fiz. debiutował, mając lat piętnaście, w kierowanym przez ojca wędrownym zespole niem. komedii improwizowanej (m.in. występował na Śląsku). W 1737 wystąpił po raz pierwszy w Karntnerthortheater w Wiedniu (w zespole G. Prehausera) w stworzonej przez siebie postaci Bernardona (postać lekkomyślnego, często głupawego, młodego nicponia; odmiana Hanswursta). Do 1752 występował stale w Karntnerthortheater w Wiedniu (z wyjątkiem okresu 1741-43; grał wówczas we Frankfurcie n.Menem i w Dreźnie). W 1743 ożenił się w Dreźnie z Franciszką Toscani. Po wydaniu w 1752 przez cesarzową Marię Teresę zakazu wystawiania "Bernardoniad" w Wiedniu K. występował w Pradze (1753); w 1754-60 grał ponownie w Wiedniu (ale z coraz mniejszym powodzeniem; publiczność przestała cenić komedię improwizowaną). W 1758 ożenił się po raz drugi - ze śpiewaczką Teresą Morelli. W 1760 objął dyr. t. w Pradze. Od 1764 grał m.in. w Preszburgu (dziś Bratysława), w Monachium, Frankfurcie n.Menem, Mannheim, Kolonii. W 1769-71 grał ponownie w Wiedniu (występy jego skończyły się zupełnym fiaskiem). W 1771 został współdyr. (do 9XII) niem. zespołu wędrownego Karoliny Schuch (występy we Wrocławiu, na jesieni w Gdańsku). Pod koniec 1771 (albo na początku 1772) K. przybył (prawdopodobnie z częścią zespołu) do Warszawy (być może z inicjatywy Stanisława Augusta, który dążył do restytucji zlikwidowanego w 1769 t. w Warszawie). O występach K. w zimie 1772 w Warszawie brak danych; na początku marca królewska służba dyplomatyczna zabiegała (nie wiadomo, z jakim skutkiem) o umożliwienie mu powrotu do Gdańska. Do grudnia 1773 brak o nim wiadomości (być może zespół niem. dający przedstawienia w Krakowie w czerwcu 1773 był zespołem K., ale brak na to danych). W końcu grudnia 1773 wespół z F. Ryxem (działającym z inicjatywy króla) przystąpił do restytucji t. publicznego w Warszawie. Otrzymawszy pozwolenie od marszałka gen. konfederacji, A. Ponińskiego (sprawa wydania tego pozwolenia była dyskutowana na sesji Delegacji 1 III 1774), otworzył t. w pałacu Radziwiłłowskim na Krakowskim Przedmieściu (inauguracja 30 IV 1774). Antrepryza K. obejmowała zespół niem., włos. (występowała w nich żona K., Teresa), pol. (zorganizowany przez M. Bizestiego) oraz balet. Rola K. jako antreprenera polegała przede wszystkim na firmowaniu t. (król z przyczyn politycznych nie mógł zdradzić swej opieki nad antrepryzą). Po ustanowieniu monopolu teatr. i przejęciu t. 31 VII 1774 przez A. Sułkowskiego (w spółce z Ponińskim i Ryxem) K. pozostał nadal na etacie aktora (jak się zdaje, występował rzadko). 1 X 1775 objął ponownie antrepryzę (inaug. 14 X) otrzymawszy od Sułkowskich w dzierżawę na lat trzynaście monopol teatr.; jednak już z końcem grudnia z powodu niewypłacalności K. teatr przeszedł w ręce Ryxa. (Przez cały ten czas K. był tylko figurantem w toczącej się między Ryxem a Sułkowskimi rozgrywce o posiadanie antrepryzy). Z początkiem 1776 ustąpił z t.; do 1783 przebywał w Warszawie, parokrotnie procesował się z Ryxem (przez pewien czas był nawet więziony za długi), w 1776 założył papiernię w Mirkowie (sprzedał ją w 1778 J.F. Thiessowi). W 1783 oddawszy swą garderobę teatr. i resztki dobytku wierzycielom wyjechał do Wiednia.
Bibl.: Bernacki: Teatr; Bogusławski: Dzieje T.N. s. 7-10; EdS VI; Klimowicz: Początki t. stanisławowskiego; PSB XVI (K. Wierzbicka-Michalska; tu bibl.); F. Raab: Johann Joseph Felix von Kurz, gennant Bernardon, Frankfurt a/M. 1899 (il.); O. Rommel: Die Alt-Wiener Volkskomodie, ihre Geschichte vom Barocken Welt-Theater bis zum Tode Nestroys, Wien i 952 (il.); Teatr Narodowy 1765-94; O. Teuber: Geschichte des Pra-ger Theaters, cz. 1 i 2, Praga 1883-85; Warsz. t. Sulkowskich (il.); Wierzbicka: Sześć studiów; Z. Woloszyńska: Wokół antrepryzy teatralnej Sułkowskich, Wrocław 1960; Pam. teatr. 1957 z. 1 (B. Król s. 131-145; tu il.), 1969 z. 1/2 (J. Jackl s. 65-109; tu il.).
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, PWN Warszawa 1973
