Osoby

Trwa wczytywanie

Jan Kurnakowicz

KURNAKOWICZ Jan (27 stycznia 1901 Wilno – 4 października 1968 Warszawa),

aktor.

Był synem Kazimierza Kurnakowicza, kolejarza, i Marii z Progulbickich, mężem Anny z Tymińskich. Pierwszy raz wystąpił na scenie wileńskiej jako statysta Murzynek w Pięknej Helenie, miał wtedy dziesięć lat. Do gimnazjum uczęszczał w Wilnie, następnie (od 1915) w Piotrogrodzie, gdzie także ukończył szkołę dramatyczną. Pracę aktorską rozpoczął w 1920 na scenie rosyjskiej w Piotrogrodzie. Po powrocie do Polski, od 1 lutego 1921 do 1925 występował w teatrach wileńskich, głównie w Teatrze Polskim i Powszechnym, a także w operetkach w Teatrach Letnim i Wielkim; grał m.in.: Menelausa (Piękna Helena), Antosia Rewizorczuka (Karpaccy górale), Smugonia (Uciekła mi przepióreczka), Kimmla (Baron Kimmel).

W sez. 1925/26 został zaangażowany do Teatru im. Bogusławskiego w Warszawie; debiutował 16 września 1925 w roli Wilhelma (Jak wam się podoba) i wkrótce stał się jednym z czołowych aktorów tego teatru. Zagrał w nim Kuzynka Bobina (Słomkowy kapelusz), Diomedesa (Achilleis), Maścibrzucha (Pastorałka), Dobczyńskiego (Rewizor) – w tej ostatniej roli „stał się rewelacją, równorzędną z Zelwerowiczem gwiazdą przedstawienia” (J. Szczublewski), a także Dana (Róża), Bazylego (Cyrulik sewilski).

Po zamknięciu Teatru im. Bogusławskiego, od jesieni 1926 przeszedł na scenę Teatru Letniego w Warszawie. Występował w Teatrze Letnim, później także w Teatrze Narodowym i Nowym, w 1934–36 na scenach TKKT, a w 1936–39 w T. Polskim i Małym (z wyjątkiem roli Gorgoniusza w Cyganerii Warszawskiej, którą grał w Teatrze Narodowym w sez. 1936/37). Sławę przyniosła mu grana w 1928 w Teatrze Narodowym rola Kaspra (Majster i czeladnik). „Nie wiem jakich użyć superlatywów, aby w należytym stopniu wynagrodzić p. Kurnakowiczowi za rolę Kaspra – pisał Adam Grzymała-Siedlecki – Nie wiem, czy kiedykolwiek Majster i czeladnik miał lepiej wykonaną tę postać. Świetnym Kasprem był swego czasu Szymanowski, ale nie dorastał do takiej głębi ani do takiej szczerości”. W tymże 1928, po obejrzeniu Kurnakowicza w roli Wiktora (Pan Jowialski), Antoni Słonimski stwierdził: „to aktor rasowy: nie pozwala ani na chwilę za stygnąć kreowanej przez siebie postaci”. Do najlepszych ról Kurnakowicza w okresie międzywojennym zaliczyć ponadto należy: Astronoma (Mąż naszej panienki), Kaspra (Nikt mnie nie zna), Wiceministra (Podróż poślubna pana dyrektora), Doktora Paluszka (Uśmiech hrabiny), Kalinę (Dramat Kaliny), Spodka (Sen nocy letniej, 1934), Sir Tobiasza Czkawkę (Wieczór Trzech Króli, 1936), Grumia (Poskromienie złośnicy), Petkowa (Żołnierz i bohater), Alfreda Doolittle’a (Pygmalion, 1937), Poloniusza (Hamlet 1939).

Okres II wojny światowej spędził w Wilnie. W 1939–41 występował w miejscowym Teatrze Polskim; grał m.in. Kajetana Tarapatkiewicza (Krewniacy), Papkina (Zemsta), Czkawkę (Wieczór Trzech Króli). Po wkroczeniu do Wilna wojsk niemieckich, pracował jako szatniarz w stołówce. Do teatru wrócił w 1944 i grał w Polskim Teatrze Dramatycznym w Wilnie od połowy września do końca tego roku.

W 1945–46 występował w Teatrze im. Jaracza w Olsztynie, od czerwca 1946 w Teatrze Kameralnym Domu Żołnierza w Łodzi (rola E.M. Ralstona w Dniu bez kłamstwa), od listopada 1946 do końca sez. 1946/47 w Teatrze Dolnośląskim we Wrocławiu (zagrał tu po raz pierwszy rolę Horodniczego w Rewizorze; powtórzoną jeszcze dwukrotnie: w Krakowie, 1947 i Warszawie, 1952), w 1947–50 w Miejskich Teatrach Dramatycznych w Krakowie. Stworzył tu kilka znakomitych kreacji w dramacie rosyjskim, jak: Podkolesin (Ożenek), Sczastliwcew (Las), Szwandia (Lubow Jarowaja), a także zagrał Majora (Damy i huzary). Po zakończeniu przez Kurnakowicza występów w Krakowie, Juliusz Kydryński pisał: „to znakomity aktor realistyczny. Jak bardzo potrafi on jednak naginać swoje możliwości do specyficznych wymagań danej roli, przekonaliśmy się choćby oglądając jego pierwszą po wojnie kreację krakowską. W roli Klaudia z Kaprysów Marianny dał niepokojącą groteskę, jasną, konsekwentną w koncepcji i wytrzymaną w każdej intonacji, w każdym geście i spojrzeniu. Rola ta była jak gdyby podobna do szklanej kuli – doskonale skończona i gładka”, i dalej: „Jest rzeczą jasną, że przez ukazanie najbardziej złożonych cech natury ludzkiej, poprzez uwydatnienie pewnych charakterystycznych rysów odtwarzanej postaci na tle jej cech pozostałych, również odpowiednio naświetlonych, wreszcie na tle warunków i okoliczności zewnętrznych, Kurnakowicz zawsze pragnie ukazać możliwie najpełniej i najjaśniej jej prawdę. Prawdę o człowieku, w którego właśnie wciela się na scenie”. W 1948 (kwiecień-lipiec) występował gościnnie w Teatrze Dolnośląskim we Wrocławiu, a w sez. 1950/51 gościnnie w Teatrze Polskim w Warszawie, gdzie pozostał i do 1962 występował w Teatrze Narodowym. W Warszawie stworzył kolejne wielkie kreacje, jak: Famusow (Mądremu biada, Teatr Polski 1951), Cześnik (Zemsta, Teatr Narodowy 1953), Wielki Książę Konstanty (Kordian, Teatr Narodowy 1956). Ostatnią jego rolą był Pułkownik (Matka Courage i jej dzieci). Musiał przedwcześnie ustąpić ze sceny w związku z postępującym zanikiem pamięci.

Miał charakterystyczne warunki zewnętrzne. Był raczej niski, w późniejszym okresie także krępy. Szeroka twarz, zawsze jakby lekko przymrużone oczy, zadarty nos i wyjątkowa vis comica utrudniały mu podejmowanie ról dramatycznych. Wyraźnie kresowy akcent i wymowa, które zachował do końca życia, predestynowały go szczególnie do ról w sztukach rosyjskich. Posiadał niezwykły talent niemal całkowitego identyfikowania się z każdą odtwarzaną postacią i rzadko spotykaną intuicję aktorską. Obdarzony żywym, nawet gwałtownym, temperamentem scenicznym, skłonny do stosowania bogatej gestykulacji potrafił być także powściągliwy niemal do ostateczności i – odznaczającą się zazwyczaj bardzo żywą mimiką twarz – zmienić w nieruchomą maskę.

Od granych początkowo ról melodramatycznych i komicznych, przeszedł do wielkich kreacji charakterystycznych. Lata powojenne były okresem jego największej dojrzałości aktorskiej. „Stawał się naprawdę Spodkiem ze Snu nocy letniej, Majorem w Damach i huzarach, Cześnikiem w Zemście, ukazanym zresztą po raz pierwszy jako mały szlachetka, sangwiniczny i żywiołowy, samolubny i próżny. Zmieniał się to w przebiegłego, odrażającego a zarazem budzącego litość Famusowa z Mądremu biada, to w marynarza Szwandię w Lubow Jarowaja, to w Podkolesina w Ożenku, przeżywał wszystkie prawdziwe i kabotyńskie wzloty oraz upadki aktora Sczastliwcewa z Lasu, nieopanowany, żywiołowy i dziki walczył z carem jako Książę Konstanty z Kordiana (Marta Fik).

Jan Kurnakowicz jako Książę Konstanty, „Kordian”, reż. Erwin Axer,  Teatr Narodowy, Warszawa, prem. 21 kwietnia 1956. Fot. Franciszek Myszkowski, Edward Hartwig

Krytyka zarówno polska, jak i francuska (po występach Teatru Narodowego w Paryżu w 1956) zachwycała się jego Księciem, szczególnie często opisując scenę, kiedy Kurnakowicz pochylony lekko do przodu, na zgiętych kolanach, obserwując skok Kordiana napięcie nerwowe podkreślał uderzeniami pięści w uda. „Jest to kreacja aktorska z rzędu tych, które chciałoby się nazwać genialnymi. Ten książę ma w sobie coś z dzikiego zwierzaka kąsającego i szczutego. Tępa głupota i brutalne okrucieństwo, dziecinne zakochanie w koniach i w ludziach, którzy na tych koniach dobrze umieją jeździć. Wszystkie te cechy księcia Konstantego pokazuje Kurnakowicz niesłychanie skondensowanymi i wyrazistymi środkami aktorskimi” (August Grodzicki). Omawiając rolę Horodniczego, Konstanty Puzyna napisał, że „zadziwiająco jest tu mało chwytów”, „poważny, skupiony, jak najoszczędniejszy w środkach aktorskich i chwilami skupiony właśnie tylko zewnętrznie, jakby pusty pod maską”, „tylko szczęka drży mu chwilami i dyskretnie a niepowstrzymanie dygoce lewa łydka”. Marta Fik zauważa: „Nowy bohater rodził się w Kurnakowiczu już w momencie pierwszych prób”. „Umiał przenosić się całkowicie w inną rzeczywistość historyczną, społeczną, obyczajową sztuki, której bohatera odtwarzał”. Przy tym „pozostawał w jakiś sposób zawsze sobą, ze swym wileńskim akcentem, brzydką twarzą, krępą sylwetką, szerokimi dynamicznymi ruchami”.

Występował często w słuchowiskach radiowych i jako recytator. W wywiadzie prasowym powiedział: „recytatorstwo i aktorstwo uważam za sztuki równowartościowe i jednakowo trudne. Dlatego nie stronie od recytacji czy nawet monologów komicznych” („Naprzód Dolnośląski” 1947 nr 63).

Był popularnym aktorem filmowym, zarówno w okresie dwudziestolecia międzywojennego, jak i po wojnie; jedną z najciekawszych jego ról filmowych była tytułowa w Robinsonie warszawskim.

W 1951 otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia, a w 1953 II stopnia.

Bibliografia

Almanach 1968/69; Csató: Polski t. współczesny (il.); Dąbrowski: Na deskach t. 2 (il.), 3; Fik: 35 sezonów (il.); Grzymała-Siedlecki: Z t. warsz.; Hist. filmu t. 1–4; Janicki: Film pol. (il.); Kelera: Wrocław; Kydryński s. 99–100; Lorentowicz: T. Polski s. LXXIII (il.); Lubicz-Lisowski: Wspomnienia s. 128–131; T. Łomnicki: Spotkania teatralne, Warszawa 1984 s. 47–53; Marczak-Oborski: Teatr 1918–39; Marczak-Oborski: Teatr 1918–65 (il.); K. Puzyna: Horodniczy i Kurnakowicz w: To, co teatralne, Warszawa 1960; PSB t. 16 (M. Wosiek; bibl.); Sempoliński: Wielcy artyści; Słonimski: Gwałt; Szczublewski: Artyści i urzędnicy; Szletyński: Szkice; T. Polski Wrocław 1945–65 (il.); WEP; Wierzyński: Wrażenia (il.); Dialog 1993 nr 3 (E. Axer); Dz. Pol. 1949 nr 327, 1950 nr 172 (J. Kydryński); Kur. Warsz. 1928 nr 138 (A. Grzymała-Siedlecki); Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 258–262, 1967 z. 1 s. 13–14, 1986 z. 2–3 (E. Nawrat; il.); Prz. Lit. 1948 nr 16 (K. Piotrowski); Teatr 1945 nr 7–8, 1952 nr 9, 1956 nr 13 (W. Natanson), 1968 nr 23 (J. Kreczmar), 1978 nr 21; Życie Warsz. 1956 nr 102 (A. Grodzicki); Afisze, programy, wycinki prasowe, IS PAN, MTWarszawa.

Ikonografia

A. Siemaszko: K. jako Horodniczy (Rewizor), gips, ok. 1952, repr. Teatr 1953 nr 2; S. Lipski: Portret (głowa), gips patynowany, 1977 – MTWarszawa (dep. autora); Z. Czermański: K. w roli (Szkoła wdzięku), karyk., rys., repr. Teatr i Życie Wytworne 1928 nr 4; L. Jeśmanowicz: K. jako Doktor Sporum (Dobra wróżka), karyk., rys., kredka, 1939^M), repr. Pam. Teatr. 1986 z. 3^1 i K. jako Kajetan Tarapatkiewicz (Krewniaki), dwie karyk., kredka, 1939–40 – IS PAN; E. Głowacki: K. jako Klaudio (Kaprysy Marianny), karyk., rys., 1947, repr. Dz. Lit. 1948 nr 16; A. Stopka: K. jako Charles K. Mac Pherson (Harry Smith odkrywa Amerykę), rys., karyk., piórko, tusz, 1948, oraz K., rys. (głowa), karyk., tusz – MTWarszawa; A. Stopka: K., rys. (głowa), karyk., repr. Dz. Lit. 1948 nr 2 oraz K., rys., oł., ok. 1949, repr. H. Vogler: Komedia ludzka Andrzeja Stopki, Kraków 1985; D. Boguszewska: K. jako Major (Damy i huzary), rys., sepia, 1949 – MHKraków i K. jako Major (Damy i huzary), głowa, rys., repr. Dz. Lit. 1949 nr 43; E. Głowacki: K. jako Podkolesin (Ożenek), rys., repr. Dz. Lit. 1949 nr 40, K. jako Podkolesin (Ożenek), rys., repr. A. Grodzicki, R. Szydłowski: Teatr w Polsce współczesnej, Warszawa 1963 oraz K. jako Petkow (Żołnierz i bohater), karyk., rys., tusz, 1949 – MTWar szawa, repr. Dz. Lit. 1949 nr 16; J. Żebrowski: K. jako Bratkowski (Aszantka), rys., repr. Express Wiecz. 1957 nr 162; Jotes (J. Szwajcer): Portret, karyk., rys., repr. J. Szwaj-cer: Ze wspomnień karykaturzysty, Wrocław 1960; S. Ibis-Gratkowski: Portret, karyk., rys., repr. S. Ibis-Gratkowski: Piórkiem Ibisa, Łódź 1973; J. Treutler: K. jako Wielki Książę Konstanty (Kordian), K. jako Podkolesin (Ożenek) i K. jako Cześnik (Zemsta), karyk., rys., repr. I. Śmialowski: Igoraszki z Melpomeną, Warszawa 1979; Fot. – Arch. Dok. Mech., IS PAN, MTWarszawa, ZASP.

Filmografia

1930 – Na Sybir (f.); 1932 – Rok 1914 (f.); 1933 – Dzieje grzechu (f.), Prokurator Alicja Horn (f.); 1936 – Barbara Radziwiłłówna (f.), Bohaterowie Sybiru (f.), Fredek uszczęśliwia świat (f.), Pan Twardowski (i). Tajemnica panny Brinx (f.); 1937 – Ty, co w Ostrej świecisz Bramie (f.); 1938 – Dziewczyna szuka miłości (f.), Kościuszko pod Racławicami (f.), Sygnały (f.); 1947 – Jasne lany (f.), Zakazane piosenki (f.); 1950 – Miasto nieujarzmione (f.), Robinson warszawski (f.); 1951 – Warszawska premiera (f.); 1952 – Młodość Chopina (f.); 1957 – Zemsta (f.); 1958 – Deszczowy lipiec (f.), Król Maciuś I (f.); Fragm. kronik i materiałów film. 1952–63, Arch. WFD; Materiały – Archiwum TV Warszawa.

Nagrania

Role – Red. Dok. Inf. PR; Role – Arch. Dok. Mech.; Recytacje, fragm, prozy – Pol. Nagrania.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, t.II, PWN, Warszawa 1994. Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

45 zdjęć w zbiorach :+

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji