Osoby

KOTLARCZYK Mieczysław (6 maja 1908 Wadowice – 21 lutego 1978 Kraków),

dyrektor teatru, reżyser, aktor.

Był synem urzędnika sądowego Stefana Kotlarczyka i Marii z Malottów. W 1926 ukończył gimnazjum w Wadowicach, następnie do 1931 studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1933 otrzymał dyplom nauczyciela szkół średnich. W 1936 obronił pracę doktorską.

Jeszcze w czasie studiów rozpoczął pracę w prywatnych gimnazjach w Wadowicach, w 1931 założył tam Amatorski Teatr Powszechny; do 1939 zrealizował w nim m.in. Mazepę, Romantycznych, Achilleis. Prowadził także działalność krytyczno-literacką (debiutował na łamach „Głosu Narodu” pod pseud. Emka).

W 1936 przeniósł się do Sosnowca, gdzie w dalszym ciągu pracował jako nauczyciel gimn. oraz ogłaszał recenzje teatralne w „Kuźnicy” (ambitniejsze rozprawy drukował na łamach „Logeionu”). W lecie 1937 odbył podróż teatralną do Salzburga, gdzie oglądał m.in. Fausta w inscenizacji Maxa Reinhardta. Sam opracował autorską wersję Każdego, „rzecz szlachetną i odpowiedzialną”, którą zainteresował się Juliusz Osterwa. Wygłaszał pogadanki teatralne, w krakowskiej i katowickiej rozgłośni PR. W 1937–39 prowadził w Sosnowcu amatorski teatr szkolny. W konwencji teatru poetyckiego wystawił we fragmentach Wesele, Wyzwolenie, Warszawiankę, Noc listopadową i Legion.

W okresie okupacji niemieckiej przebywał do połowy 1941 w Wadowicach, następnie w Krakowie. Początkowo pracował jako konduktor tramwajowy, a od października 1942 jako urzędnik. Od krakowskiej Delegatury „Unii” otrzymał pełnomocnictwo w sprawie utworzenia konspiracyjnego teatru w Krakowie. W dniu 22 sierpnia 1941 założył teatr słowa pn. Teatr Nasz, później Teatr Rapsodyczny. Działalność rozpoczął Królem Duchem (w zespole występował m.in. Karol Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II). Do marca 1943 dano jeszcze sześć premier: Beniowski, Hymny, Godzina Wyspiańskiego, Pan Tadeusz, Portret artysty, Samuel Zborowski Juliusza Słowackiego. Kotlarczykowi udało się zbudować styl teatralny, odbiegający od wieczorów poezji.

Ideę Teatru Rapsodycznego wyprowadził głównie z Lekcji XVI Mickiewicza, gdzie odczytał pochwałę teatru ubogiego: słowa, epiki, liryki, dialogu i krasomówstwa; teatru tekstów niescenicznych.

Zakładał dalszy rozwój w stronę teatru sakralnego (układanie przedstawień wedle klucza liturgicznego, organizacja otwartych widowisk religijnych w Kalwarii Zebrzydowskiej, Piekarach i Szczyrzycu, wypracowanie formy teatralnej dla głoszenia Ewangelii).

Od stycznia do czerwca 1945 pełnił funkcję wojewódzkiego referenta teatralnego w MKiS, wszedł także do zespołu redakcyjnego „Teatru”. Pierwsza powojenna premiera Teatru Rapsodycznego odbyła się 22 kwietnia 1945. Wkrótce został on uznany za teatr szkolny (obowiązkowy dla młodzieży), zaś 18 marca 1946 otrzymał uprawnienia zawodowe. W pierwszym sezonie nie miał stałej siedziby i przedstawienia odbywały się w sali kina „Wolność”; organizowano także audycje radiowe i występy gościnne (pierwszy występ we Wrocławiu w lipcu 1945, potem w Częstochowie, Świdnicy, Katowicach, Karpaczu). Od września 1946 występował w użytkowanej wspólnie z Teatrem Groteska sali przy ul. Skarbowej 2, następnie w specjalnie adaptowanym budynku przy ul. Warszawskiej 5 i od 1951 w gmachu przy ul. Bohaterów Stalingradu (Starowiślnej) 21 (obecnie Teatr Kameralny). W 1946–53 istniało przy teatrze Studio Dram. pod kier. Tadeusza Kudlińskiego.

Lata 1947–51, wedle zgodnych świadectw obserwatorów i badaczy, to okres najwybitniejszych osiągnięć teatru. Po Rapsodach (11 października 1947) i Dialogach miłości (3 grudnia 1947) sukces odniósł Eugeniusz Oniegin (18 lutego 1948), potem Lord Jim (12 czerwca 1948, po raz pierwszy na afiszu pojawiło się nazwisko Kotlarczyka – inscenizatora i reżysera) i trzecia, najdojrzalsza, wersja Pana Tadeusza (23 lutego 1949). Teatr Rapsodyczny często wyjeżdżał na występy gościnne, np. w sez. 1946/47 na ogólną liczbę 118 przedstawień aż 47 odbyło się w terenie.

Po upaństwowieniu (21 listopada 1949) uczestniczył w Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich i w centralnych uroczystościach Roku Mickiewiczowskiego. Kotlarczyk dostrzegał w tym czasie możliwość stworzenia „socjalistycznej Reduty”. W tym duchu wystawił Rozkaz 269 (12 listopada 1950) w oparciu o poezję Siemiona Kirsanowa i Władimira Majakowskiego, powołał także „brygady rapsodyczne”, które objeżdżały południową Polskę z montażami poetyckimi. Szkolenie polityczne w teatrze prowadził Adam Polewka. W 1951 Kotlarczyk wystawił Aktorów w Elsynorze wg tekstów Szekspira. Oskarżony o „zapóźnienie ideologiczne”, fałszywą linię repertuarową i sprzyjanie teatrowi poetyckiemu, zdążył jeszcze przygotować dwa publicystyczne spektakle (rodzaj teatru faktu): Polonez Bogusławskiego (22 lipca 1952) oraz Portrety i astronomia (sceny z życia Kopernika i Leonarda da Vinci, 31 grudnia 1952). I chociaż plan na 1952 wykonano w 118%, Teatr Rapsodyczny został zlikwidowany 28 lutego 1953; w jego miejsce powołano Teatr Poezji.

W 1953–57 Kotlarczyk pozostawał bez stałego zajęcia. W 1954 rozpoczął jako scenarzysta i reżyser współpracę z Zespołem Pieśni i Tańca „Krakowiacy” (zrealizował dziewięć widowisk, m.in. Na krakowskim rynku i Pieśń o Nowej Hucie). W 1955–57 pracował w krakowskiej PWST na stanowisku zastępcy profesora (poprzednio, w 1950–53, był tam wykładowcą-dykcjonistą, a od 1949 prowadził zajęcia z kultury żywego słowa w krakowskiej Wyższej Szkole Pedagogicznej).

Teatr Rapsodyczny został ponownie otwarty w 1957 pn. Miejski Teatr Rapsodyczny. Działalność wznowił 16 listopada 1957 programową inscenizacją Króla Ducha pt. Legendy złote i błękitne. W tym okresie został przełamany monopol reżyserski Kotlarczyka, obok niego reżyserowali: Danuta Michałowska, Tadeusz Malak, Ryszard Machowski, Danuta Jodłowska i Łucja Karelus-Malska. Sam Kotlarczyk podejmował ambitne próby inscenizowania największych epopei świata: Odysei (12 kwietnia 1958), Witezia w tygrysiej skórze (12 kwietnia 1960), Dyla Sowizdrzała (9 lipca 1960), Orlanda Szalonego (30 grudnia 1961), Prawdziwej historii zdobycia Meksyku (21 października 1962) i Kalewali (14 grudnia 1963). Były to przedstawienia syntezy, dominował w nich żywioł epiki czy nawet retoryki. Kotlarczyk z uporem i konsekwencją chciał budować artyst. teatr literacki. Sięgnął nawet po Boską komedię (21 marca 1963) i Fausta (12 października 1965). Wprowadził także (za sprawą swoich uczniów) do repertuaru poezję współczesną (Mirona Białoszewskiego, Jerzego Harasymowicza, Tadeusza Różewicza), a nawet bajki dla dzieci (Kopciuszek).

Wielkim powodzeniem cieszyła się Szopka krakowska (26 grudnia 1959) – rewia rapsodyczna z kamyczkami, kupletami, kankanem i kolędą. Współpracował z wybitnymi scenografami (Marianem Kołodziejem, Mieczysławem Garlickim, Zenobiuszem Strzeleckim) i kompozytorami (Lucjanem Kaszyckim, Andrzejem Kurylewiczem, Zygmunetm Koniecznym). W 1962 otrzymał uprawnienia reżysera.

W 1957–62 przewodniczył jury Ogólnopolskich Konkursów Recytatorskich, patronował licznym festiwalom teatru poezji, prowadził zajęcia z teatrologii w Wyższej Szkole Pedagogicznej (1959–62). W 1962 odbył podróż teatralną do Rzymu i Paryża, w 1965 do Weimaru i Drezna. Współpracował z radiem i telewizją, interesował się terapią przez słowo (psychodrama), teatrem publicystycznym i naukowym. W 1961 jego teatr otrzymał zespołową nagrodę PAX-u im. Pietrzaka, 1965 uczestniczył w Warszawskich Spotkaniach Teatralnych (Polonez Bogusławskiego).

Kolejne inscenizacje Dziadów (9 września 1966) i Akropolis (1 października 1966) przyjęto krytycznie. Teatr Rapsodyczny został ponownie zamknięty 5 maja 1967.

Do przejścia na emeryturę (1973) Kotlarczyk wyreżyserował m.in. w Teatrze Akademickim KUL (Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego) staropolskie misterium Amor Divinus (1967), opracował program trzyletniego studium teatralnego przy KUL-u, 1967–77 prowadził wykłady i ćwiczenia z fonetyki, retoryki i wymowy kościelnej w Archidiecezjalnym Seminarium Duchownym w Krakowie; przygotował z klerykami dziesięć przedstawień rapsodycznych (m.in. Księga Joba, Apokalipsa św. Jana, Genezis).

„Półinscenizowana opowieść barda”

Był twórcą Teatru Rapsodycznego. Opracował scenicznie i wyreżyserował 65 pozycji repertuarowych (na ogólną liczbę 74 premier). Budował swój studyjny teatr umowny w oparciu o słowo. Ważną rolę przypisywał opracowaniu partytury teatralnej, dramaturgii tekstów niescenicznych, zaproponował „najbardziej epicką wśród wszystkich koncepcji teatru” (E. Csató), stawiając narratora w funkcji scalającej. Wierzył w teatr-słuchowisko jako reakcję na formalizm Jewreinowa i Reinhardta. Proponował „półinscenizowaną opowieść barda” (K. Puzyna).

Teatr był dla niego „domem słowa i szkołą języka”, miał służyć wielkiej poezji.

Polską odmianę teatru monumentalnego realizował w oparciu o prometeizm chrześcijański Wincentego Lutosławskiego. Jako reżyser często wykorzystywał konwencję „teatru w teatrze” i scenę symultaniczną. Jego poszukiwaniom patronował przede wszystkim Juliusz Osterwa, ale także Goetheanum i teatr inkantujący Wilama Horzycy, „naga scena” Jacques'a Copeau, Placówka Żywego Słowa Janiny Górskiej. W tym imaginacyjnym teatrze aktor był solistą i głosem w chórze (idea zespołowości, zasada „pół-gry”).

Sam zagrał około dwudziestu ról. Miał znakomite wyczucie przestrzeni i gestu, dysponował „głosem matowym ze skłonnością rezonerską o nucie tragicznej”, skorym „do ściszeń, do wydobycia pauz milczących, szeptów, półtonów” (T. Kudliński), dość często grzeszył manierą zawieszania głosu. Dwukrotnie zagrał Poetę: w Panu Tadeuszu i Beniowskim. W Eugeniuszu Onieginie wnosił tylko świecznik i wazon, a mimo to jego „niema postać lokaja, który nie mówił ani słowa tekstu, w kompozycji widowiska odgrywała znaczną rolę” (S. Marczak-Oborski). Udźwignął wielką partię aktorsko-krasomówczą Lucyfera-Adwokata (Samuel Zborowski J. Słowackiego). Wstrząsająco zagrał tytułową rolę w Lordzie Jimie. Spory wywołał jego Hamlet – „operujący ściszeniem głosu w sposób nie zawsze przekonujący” (A. Gołubiew). Jako Ksiądz Piotr (Dziady) „użył tak mocnego tłumika, że pokora sługi bożego przeobraziła się w żałosne biadanie, a wieszczenie kary nieba – w strapioną bezradność” (T. Kudliński). W końcu pozostało „jakieś człapanie mnicha, wizjonera, w którym miłość zrodziła troskę i współcierpienie” (K. Wojtyła). W podobnym stylu zagrał ostatnią rolę swego życia – Harfiarza (Akropolis).

Sam redagował wszystkie programy Teatru Rapsodycznego (w tym trzy broszury jubileuszowe). Wydał trzy książki: Podstawy sztuki żywego słowa (Warszawa 1957, 1961), Sztuka żywego słowa (Rzym 1975) i Reduta słowa, Kulisy dwu likwidacji Teatru Rapsodycznego w Krakowie, Karty z pamiętnika (Londyn 1980).

Bibliografia

Almanach 1977/78; J. Ciechowicz: Dom opowieści. Ze studiów nad Teatrem Rapsodycznym, Gdańsk 1992; XXV lat T. Rapsodycznego w Krakowie 1941–1966, Kraków 1966 (il.); Fik: 35 sezonów; Kudliński (il.);„...trzeba dać świadectwo”: 50-lecie powstania Teatru Rapsodycznego w Krakowie, Opr. D. Michałowska, Kraków 1991; K. Wojtyła: Poezja i dramaty, Kraków 1979; Dialog 1984 nr 9 (J. Ciechowicz); Nowa Kultura 1951 nr 8 (S. Marczak-Oborski); Odrodzenie 1948 nr 48 (J.A. Szczepański), 1949 nr 46 (J. Kleiner); Pam. Teatr. 1963 z. l-4 s. 155–164 (M. Kotlarczyk: T. Rapsodyczny w l. 1941–45); Teatr 1961 nr 1 (K. Braun), nr 22 (W. Kubacki); Teatr Lud. 1966 nr 11 (S. Papée); Twórczość 1949 nr 8 (K. Puzyna), 1950 nr 3 (T. Peiper); Tyg. Powsz. 1952 nr 1 (A. Gołubiew), 1957 nr 48 (T. Kudliński), 1978 nr 12 (B. Mamoń); Znak 1984 nr 9 (J. Ciechowicz); Archiwum M. Kotlarczyka, Zbiory Specjalne Biblioteki ISPAN.

Ikonografia

Fot. – ZASP.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, t.II, PWN Warszawa 1994
Zachowano konwencję bibliograficzną i skróty używane w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

• Kotlarczyk Mieczysław, Reduta słowa: kulisy dwu likwidacji Teatru Rapsodycznego w Krakowie (karty z pamiętnika), Londyn 1980
• Ciechowicz Jan, Dom opowieści: ze studiów nad Teatrem Rapsodycznym Mieczysława Kotlarczyka, Gdańsk 1992
• Kotlarczyk Mieczysław, Wojtyła Karol, O Teatrze Rapsodycznym. 60-lecie powstania Teatru Rapsodycznego, wstęp i opracowanie Jacek Popiel, wybór tekstów Tadeusz Malak i Jacek Popiel, Kraków 2001
• Popiel Jacek, Los artysty w czasach zniewolenia. Teatr Rapsodyczny 1941-1967, Kraków 2007
• Flader Katarzyna, Promieniowanie rapsodyzmu: w kręgu myśli i praktyki teatralnej Mieczysława Kotlarczyka, Warszawa 2008
• Kotlarczyk Mieczysław, Sztuka żywego słowa: dykcja, ekspresja, magia, Lublin 2010

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

Z Katarzyną Flader-Rzeszowską rozmawia Dariusz Kosiński

Serial dokumentalny 250 lat teatru publicznego w Polsce