Autorzy

Trwa wczytywanie

Bohdan Korzeniewski

Bohdan Korzeniewski, ur. 11 kwietnia 1905 w Siedlcach, zm. 5 września 1992 w Warszawie; krytyk teatralny, historyk teatru, pedagog, reżyser, tłumacz.

Ojciec, Józef Korzeniewski pochodził z drobnej szlachty kresowej, pracował jako urzędnik sądowy. Matka Stanisława była nauczycielką, należała do Polskiej Partii Socjalistycznej. Babka ze strony matki pochodziła z rodziny słynnych osiemnastowiecznych aktorów – Truskolaskich, sama brała udział w powstaniu styczniowym.

Do gimnazjum Korzeniewski uczęszczał w Siedlcach. W 1925 roku wstąpił na Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Warszawskiego, należał do Akademickiego Związku Młodzieży Socjalistycznej, po wojnie nie przyłączył się jednak do działalności partyjnej. Lata 1933–1934 spędził we Francji na stypendium ufundowanym przez Fundusz Kultury Narodowej. Po powrocie został recenzentem teatralnym w nowo powstałym tygodniku „Pion”, skupiającym elitę krytyków takich jak Tymon Terlecki, Karol Irzykowski, Kazimierz Wyka. Wcześniej, już w latach dwudziestych, związany był Korzeniewski ze „Skamandrem” i „Wiadomościami Literackimi”.

Jego praca magisterska, wydana w roku 1934, Drama w warszawskim Teatrze Narodowym podczas dyrekcji Ludwika Osińskiego (1814–1831), została uhonorowana Nagrodą im. Kasy Józefa Mianowskiego. W tym samym czasie (1934) Aleksander Zelwerowicz, ówczesny dyrektor PIST-u, zaproponował Korzeniewskiemu prowadzenie wykładów kursowych z historii teatru na wydziałach reżyserskim i aktorskim. Prowadził je także w czasie okupacji, gdy PIST działał w konspiracji.

Korzeniewski pracował także w Bibliotece Narodowej, gdzie zorganizował dział teatraliów, dla którego pozyskał bogate archiwa Teatrów Miejskich w Warszawie. Zbiory te spłonęły w czasie powstania warszawskiego. Podczas wojny pracował jako bibliotekarz w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego (po klęsce powstania, zgodnie z warunkami kapitulacji, ratuje zbiory biblioteczne). W 1940 roku zostaje aresztowany i wywieziony do obozu Auschwitz-Birkenau, uwolniony w 1941 roku prowadzi działalność konspiracyjną. Współpracował z Biurem Informacji i Propagandy AK, należał do organizatorów Tajnej Rady Teatralnej, w skład której weszli Leon Schiller, Stefan Jaracz, Karol Adwentowicz, Dobiesław Damięcki, Andrzej Pronaszko, Jan Kreczmar, Jerzy Zawieyski.

Od 1940 roku, jako reakcja na zarządzoną przez władze okupacyjne rejestrację wszystkich artystów, obowiązuje ogłoszony przez ZASP zakaz występowania w jawnych teatrach i niemieckich filmach. Korzeniewski uczestniczył w trakcie okupacji, jak również po wojnie, w posiedzeniach sądowych ZASP-u, na których rozpatrywano sprawy tych aktorów, którzy nie podporządkowali się zaleceniom ZASP-u.

Po zakończeniu wojny Bohdan Korzeniewski podejmuje pracę w teatrach – jako kierownik literacki w Teatrze Wojska Polskiego w Łodzi (1945–1946, tu jest również współorganizatorem Sceny Poetyckiej – słynna sprawa przedstawienia Elektry Giraudoux i likwidacja sceny przez władze); jako reżyser w Teatrze Polskim w Warszawie; jako kierownik artystyczny w Teatrze Narodowym (1952–1954). Gościnnie reżyseruje w teatrach poza Warszawą – w Starym Teatrze i Teatrze Słowackiego w Krakowie, w Teatrze Nowym w Łodzi, Teatrze Wybrzeże w Gdańsku.

Korzeniewski wrócił także do pracy naukowej – w 1946 roku uzyskał doktorat na Uniwersytecie Warszawskim za pracę Wojciech Bogusławski w latach powstawania Teatru Narodowego. Kontynuuje również pracę pedagogiczną w szkolnictwie teatralnym. Wykłada w Wyższej Szkole Aktorskiej w Łodzi, a następnie w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie (w 1958 roku uzyskuje tytuł profesora zwyczajnego), gdzie w latach 1956–1975 jest dziekanem Wydziału Reżyserii.

W latach 1955–1970 Korzeniewski przewodniczy Polskiemu Ośrodkowi Międzynarodowego Instytutu Teatralnego, a w okresie 1957–1969 jest członkiem Komitetu Wykonawczego IT w Paryżu. Po śmierci Leona Schillera razem ze Zbigniewem Raszewskim obejmuje naczelną redakcję kwartalnika „Pamiętnik Teatralny” (1955).

W rok później PIW wydaje tom recenzji Korzeniowskiego z lat 1935–1939 pod tytułem Spory o teatr, a w 1973 roku tom esejów z różnych lat O wolność dla pioruna w teatrze. W drugim obiegu niezależne wydawnictwo NOW opublikowało wspomnienia, w nich również fragmenty wspomnień obozowych (drukowanych wcześniej w paryskiej „Kulturze”). Nakładem Wydawnictwa Literackiego w 1988 roku się wywiad-rzeka Sława i infamia przeprowadzony z Korzeniewskim przez Małgorzatę Szejnert. Wywiad dotyczy dramatycznych wyborów dokonywanych przez ludzi teatru w szczególnie trudnych okresach historii najnowszej – wojny, centralnego zarządzania kulturą, stanu wojennego.

Jako reżyser Korzeniewski debiutował w 1948 roku w Teatrze Kameralnym w Łodzi, wystawiając Szkołę żon. Marta Fik notowała „Korzeniewskiego fascynuje teatr jako sztuka autonomiczna, a nie miejsce prezentacji utworu literackiego- wyzyskuje też jego możliwości. (…) Interesuje go związek ze współczesnością, demaskowanie pewnych postaw w sposób niezwykle wyrazisty i jednoznaczny, nie znaczy, że uproszczony, konflikty, charaktery często ukazane w skrócie w grotesce. Nie znajdując ich w polskiej dramaturgii współczesnej wybiera klasykę przede wszystkim tę, która prezentuje sceptyczne, ironiczne i przenikliwe spojrzenie na rzeczywistość. Odnajduje je u Moliera, Giraudoux, Gogola, Suchowo-Kobylina, Majakowskiego i Fredry”. Szczególnie u Moliera i Suchowo-Kobylina.

„Don Juan”, reż. Bohdan Korzeniewski, Teatr Polski, Warszawa, prem. 15 czerwca 1950. Na zdjęciu: Jacek Woszczerowicz (Sganarel), Jan Kreczmar (Don Juan).
Fot. Edward Hartwig. Źródło: NAC.

Sztuki wielu autorów realizuje kilkakrotnie, w różnych wersjach, często we własnym tłumaczeniu jak np. Don Juana Moliera (premiera w 1950 w Teatrze Polskim zdjęta z afisza na polecenie KC PZPR), Świętoszka, czy Grzegorza Dyndałę. Sposób w jaki czyta Moliera Korzeniewski jest bliski jego spojrzeniu na Fredrę – widzi w nim pisarza przenikliwego, bezlitosnego w ocenie ludzi i świata.

„Mąż i żona”, reż. Bohdan Korzeniewski, Teatr Polski, Warszawa, prem. 26 października 1949.
Na zdjęciu: Janina Romanówna (Elwira), Czesław Wołłejko (Alfred)

Szczególny sukces odniósł przedstawieniem Męża i żony ze scenografią Zenobiusza Strzeleckiego w Teatrze Kameralnym w Warszawie (1949). W latach sześćdziesiątych interesował się dramatem elżbietańskim, wystawił TroilusaMakbeta Szekspira. W 1971 roku w Starym Teatrze w Krakowie we własnym tłumaczeniu, adaptacji i reżyserii, ze scenografią Wojciecha Krakowskiego, realizuje Tragiczne dzieje doktora Faustusa Marlowe’a.

Korzeniewski pracował ze znakomitymi scenografami – Teresą Roszkowską, Zenobiuszem Strzeleckim, Andrzejem Majewskim, Andrzejem Stopką, Wojciechem Krakowskim, Krzysztofem Pankiewiczem.

Na osiemdziesięciolecie Bohdana Korzeniewskiego (kwiecień 1985) ukazał się specjalny zeszyt „Pamiętnika Teatralnego” z ocenzurowanym artykułem jubilata z 1943 roku pt. Teatr żołnierski.

Jako krytyk teatralny, reżyser i pedagog, pisarz i tłumacz, członek międzynarodowych instytucji teatralnych, uczestnik wielu wydarzeń teatralnych w kraju ustalił Bohdan Korzeniewski swoje ważne miejsce w historii polskiego teatru.

Źródła: Stanisław Marczak-Oborski, Teatr w Polsce 19180-1939, PIW, 1984; Marta Fik, Trzydzieści pięć sezonów, WAiF 1981; Bohdan Korzeniewski, Sława i infamia, WL, 1988; Małgorzata Semil, Elżbieta Wysińska, Słownik współczesnego teatru, WAiF 1980.

Zofia Szczygielska

 

Bohdan Korzeniewski – badacz teatru

Historyk teatru, krytyk, pedagog i tłumacz, jeden z prekursorów polskiej nauki o teatrze; współredaktor „Pamiętnika Teatralnego” (od października 1956); reżyser teatralny. Miłośnik teatru chińskiego i kultury Wschodu, bibliofil. Zapytany w jednym z wywiadów o hierarchię obszarów swojej działalności odpowiedział: „Były to tylko środki, a nie cele, środki, które mnie osobiście pociągały, ale służyły zaspokojeniu ciekawości życia, ciekawości świata, odkrywaniu człowieka” (Andrzej Kruczyński).

W 1925 zdał maturę i rozpoczął studia w zakresie filologii polskiej na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Ulubionym profesorem i opiekunem Bohdana Korzeniewskiego był Józef Ujejski. Pod jego kierunkiem ukończył w 1930 pracę magisterską «Drama» w warszawskim Teatrze Narodowym podczas dyrekcji Ludwika Osińskiego (1814-1831). „Ogromną wiedzę na temat dramatu romantycznego zawdzięczał w dużej mierze Ujejskiemu, który planował utworzenie katedry teatrologicznej na Uniwersytecie Warszawskim i liczył, że obejmie ją [Bohdan] Korzeniewski” (Andrzej Kruczyński). W czasie studiów należał do Akademickiego Związku Młodzieży Socjalistycznej (nie przyłączył się jednak do działalności partyjnej).

Od 1932 pracował w Bibliotece Narodowej i zorganizował tam dział teatraliów, dla którego pozyskał bogate archiwa zarządu Teatrów Miejskich w Warszawie. (Zbiory te – w 1938 liczące łącznie ok. 35000 pozycji, w tym komplet bezcennych XVIII-wiecznych afiszy oraz innych dokumentów i rękopisów – w całości spłonęły w czasie powstania warszawskiego, a badacz to umyślne działanie Niemców nazwał „książkobójstwem”). W 1933 otrzymał stypendium Funduszu Kultury Narodowej i przez rok przebywał w Paryżu, prowadząc studia nad teatrem XVIII w. (m.in. uzupełniał materiały do przygotowywanej książki o Wojciechu Bogusławskim). Poznawał także współczesny teatr i dramat francuski. Spotykał się z Giraudoux, Dullinem, Jouvetem, Vilarem. Wiele podróżował – do Niemiec (Berlin), Szwajcarii i Włoch. Po powrocie przygotowywał artykuły do nowo założonego pisma „Pion” (redagowanego przez rektora UW, Włodzimierza Antoniewicza), skupiającego elitę krytyków takich jak Tymon Terlecki, Karol Irzykowski czy Kazimierz Wyka, z którymi na zmianę recenzował spektakle (do 1936).

W latach trzydziestych – jako krytyk teatralny – związany był także m.in. z „Wiadomościami Literackimi” (1936–1939) i „Skamandrem” (1938–1939). Wydana (z tzw. zasiłku Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego) w 1934 wspomniana wyżej praca magisterska Bohdana Korzeniewskiego została wysoko oceniona przez specjalistów i uhonorowana nagrodą Kasy im. Józefa Mianowskiego (Fundacji Popierania Nauki). W tym samym roku Aleksander Zelwerowicz zaproponował badaczowi prowadzenie wykładów kursowych z historii teatru na wydziałach (najpierw) aktorskim i (następnie, na prośbę Leona Schillera) reżyserskim Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej w Warszawie.

Prowadził je także w czasie okupacji (gdy PIST działał w podziemiu) i organizował ruch oporu wśród artystów (oficjalnie – był zatrudniony w Bibliotece UW). Nie brał bezpośredniego udziału w kampanii wrześniowej 1939. „Miał opinię lewicowca i wskutek tego przeniesiono go z macierzystego 21 pułku piechoty w Warszawie do bielsko-podlaskiej jednostki piechoty”, której w wojennym zamęcie nie zdołał jednak odnaleźć (Małgorzata Szejnert). Po powrocie do stolicy pracował jako tokarz, a następnie bibliotekarz w uczelnianych zbiorach UW. We wrześniu 1940, aresztowany w obławie na Żoliborzu, został wysłany transportem do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, skąd po miesiącu – dzięki interwencji pracownika muzykologii na UW docenta Juliana Pulikowskiego – został wykupiony przez Związek Walki Zbrojnej. Po uwolnieniu nadal prowadził działalność konspiracyjną. Dowodził m.in. komórką teatralną w Kierownictwie Walki Cywilnej, a w 1943 opiekował się tajnym Teatrem Wojskowym utworzonym przez AK. Jako organizator i członek Tajnej Rady Teatralnej w latach 1941–1944 (wspólnie z Edmundem Wiercińskim, Leonem Schillerem, Stefanem Jaraczem, Karolem Adwentowiczem, Dobiesławem Damięckim, Janem Kreczmarem, Jerzym Zawieyskim i Andrzejem Pronaszką) wnosił do działającego w podziemiu sądu Rzeczypospolitej sprawy przeciw osobom ze środowiska teatralnego współpracującym z Niemcami. (Od 1940 roku, gdy władze zarządziły rejestrację wszystkich artystów, obowiązywał ogłoszony przez ZASP zakaz występowania w jawnych teatrach i niemieckich filmach.

Bohdan Korzeniewski uczestniczył – w trakcie okupacji, jak również po wojnie – w posiedzeniach sądowych ZASP-u; rozpatrywano na nich sprawy tych aktorów, którzy nie podporządkowali się zaleceniom związku). W lipcu 1944 otrzymał przydział do Oddziału VI Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK, do którego jednak nie dołączył, ponieważ w czasie powstania warszawskiego przebywał na terenie Biblioteki UW (obiekty te nie zostały zdobyte przez Armię Krajową) i zajmował się zabezpieczaniem zbiorów. Po klęsce powstania opuścił miasto z ludnością cywilną, jednak zgodnie z przyjętymi warunkami kapitulacji mógł należeć do zespołu, który ratował uniwersytecki dobytek biblioteczny w stolicy.

Już w styczniu 1945, gdy Warszawa została wyzwolona, wraz z Wacławem Borowym zajmował się ochroną ocalałych zbiorów Biblioteki UW, natomiast tuż po zakończeniu wojny, w maju 1945, podjął wyprawę na ziemie Wielkopolski, by wywiezione ze stolicy książki wróciły do macierzystych bibliotek. Następnie wrócił do szkolnictwa i w Łodzi podjął wykłady z historii teatru w PIST. Po przekształceniu instytutu w 1946 w Państwową Wyższą Szkołę Teatralną, współtworzył jej program nauczania. Na uczelni pełnił także funkcję zastępcy rektora i dziekana Wydziału Dramaturgicznego.

W 1947 doktoryzował się na podstawie rozprawy Wojciech Bogusławski w latach powstawania Teatru Narodowego (promotorem był Julian Krzyżanowski; zaświadczył on, że czytał pracę Bohdana Korzeniewskiego, która uległa zniszczeniu podczas powstania warszawskiego). Od tego roku wszedł także w skład redakcji miesięcznika „Teatr”. W 1948 debiutował jako reżyser (na scenie Teatru Kameralnego w Łodzi wystawił Szkołę żon Moliera, a potem pracy artystycznej poświęcił wiele kolejnych lat życia; jego ostatnim spektaklem był Gyubal Wahazar Witkacego przygotowany w Teatrze Nowym w Łodzi w 1980). Po przenosinach do Warszawy kontynuował pracę w PWST i wykładał historię teatru, zasady krytyki teatralnej i reżyserię. W latach 1950–1952 oraz 1956–1975 był na uczelni dziekanem Wydziału Reżyserskiego (wykształcił tu ponad 100 reżyserów, a jego uczniami byli m.in.: Konrad Swinarski, Maciej Prus, Jerzy Grzegorzewski, Izabella Cywińska, Helmut Kajzar, Bogdan Hussakowski).

„Enciclopedia dello spectacolo” wydawana była w latach 1954–1966

Od 1954 do 1956 współpracował – jako członek – z międzynarodowym komitetem redakcyjnym włoskiego pisma „Arena” i współtworzył hasła do prestiżowego wydawnictwa Enciclopedia dello spectacolo. W 1955 został przewodniczącym Polskiego Ośrodka Międzynarodowego Instytutu Teatralnego (ITI) z siedzibą w Warszawie i pełnił tę funkcję do 1970, po czym został jego prezesem honorowym (do 1992). Jako polski delegat w 1956 wyjechał do Chin na wielotygodniowy festiwal sztuk współczesnych i podróż tę wykorzystał do rozpoznania lokalnej kultury teatralnej, także tej z prowincji. Przewodniczył też delegacji polskiej na międzynarodowym zjeździe historyków teatru w Londynie. W 1956 otrzymał tytuł profesora zwyczajnego i w tym samym roku został mianowany redaktorem naczelnym „Pamiętnika Teatralnego” (wraz ze Zbigniewem Raszewskim).

Od 1957 do 1969 był członkiem komitetu wykonawczego ITI w Paryżu, a także współredagował kwartalnik Le Théâtre dans le Monde, wydawany w Brukseli (do 1970, gdy pismo przestało się ukazywać). W 1964 został odznaczony francuskim Orderem Sztuki i Literatury. W 1975 otrzymał nagrodę nowojorskiej Fundacji Alfreda Jurzykowskiego. W kwietniu 1981 został powołany do Rady Artystycznej reaktywowanego ZASP (ustąpił w październiku 1982). Od 1987 był przewodniczącym kapituły wyróżnienia „Złoty Wawrzyn Grzymały”, nagrody przyznawanej corocznie wybitnym ludziom teatru. Działał też jako członek Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, Rady Kultury i Rady Naukowej Instytutu Sztuki PAN.

Wiktor Brumer w artykule Niedomagania polskiej teatrologii z 1935 uznał opracowanie Bohdana Korzeniewskiego «Drama» w warszawskim Teatrze Narodowym podczas dyrekcji Ludwika Osińskiego (1814–1831) za jedyne osiągnięcie kształtującej się w dwudziestoleciu międzywojennym polskiej teatrologii. Jest to niezmiennie jedna z niewielu rozpraw, która akcentuje umotywowane połączenie kryterium genologicznego prezentowanego zagadnienia z repertuarem konkretnej sceny i wraz ze sporządzonym przez autora aneksem (Spis dram i melodramatów, granych w latach 1814–1831 na scenie Teatru Narodowego) uchodzi za wzorową monografię jednego gatunku. Badacz rejestruje tu skrupulatnie: tytuł sztuki w języku polskim i w oryginale, podaje tytuły przeróbek, data i miejsce premiery oryginału (za granicą), wszystkie daty polskich wystawień, zapis bibliograficzny druku i lokalizację rękopisu. Podstawę opracowania stanowią też artykuły z prasy, afisze, bibliografie polskie i obce, katalogi biblioteczne w Polsce i za granicą, także literatura. Autor wyraźnie podkreśla, że za przedmiot badania i dokumentacji wziął przedstawienie teatralne, a precyzyjniej – konkretną inscenizację, która zwykle miała pewną liczbę powtórzeń. Było to prawdziwie nowatorskie podejście do zjawisk sztuki teatru, zgodne z kształtującymi się w dwudziestoleciu międzywojennym zasadami dokumentacji o charakterze ściśle teatrologicznym. Z jednej strony uczyniło to pracę Bohdana Korzeniewskiego pionierską i wyznaczyło wysokie standardy badawczej orientacji teatrologicznej, a z drugiej – sprawiło, że wraz z utrwalonym przez autora zestawieniem repertuarowym jego rozprawa stała się niezastąpionym źródłem informacji historycznych na temat scenicznego życia dramy.

Podczas I Kongresu Nauki Polskiej (11–16 grudnia 1950) Bohdan Korzeniewski wygłosił referat pt. Zadania nauki o teatrze, w którym ubolewał nad katastrofalnymi zapóźnieniami polskiej wiedzy o teatrze w stosunku do rozwoju tej dyscypliny w innych krajach Europy. Nakłaniał do solidnych badań nad dziejami teatralnymi, możliwym wyłącznie dzięki „zbieraczom” dokumentów teatralnych (a nie historykom literatury), takim jak Bogusławski, Weinert, Estreicher czy Wóycicki. Twierdził: „Wiedza istotna nie istnieje bez wiedzy historycznej”, dlatego „nie można budować nowego teatru bez znajomości teatru dawnego”. Odnotował, że w polskiej teatrologii istnieją zaniedbania nie tylko w pracach nad dziejami teatru, co oznacza m.in. brak zorganizowanego ośrodka do ich prowadzenia oraz brak podstawowych podręczników dla ludzi teatru. Przede wszystkim jednak – twierdził Bohdan Korzeniewski – badania naukowe sztuki teatralnej nie ustanowiły jeszcze właściwego przedmiotu swych dociekań. Dlatego postulował: a) powołanie naukowej placówki ośrodka centralnego dla badań teatru; b) powołanie katedry historii i teorii teatru, która rozpoczęłaby kształcenie pracowników naukowych, badaczy teatru; by nie zostać gołosłownym, podał projekt kwalifikacji, które powinno się zdobywać na tak ukierunkowanych studiach: podstawowe wykształcenie historycznoliterackie na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu (3 lata) z wprowadzeniem do programu głównych elementów wiedzy o teatrze; wykształcenie historyczno-teatralne na dwuletnim studium wyższego stopnia przy katedrze historii teatru, obejmującym powszechną historię teatru i specjalizację, zależną od wykształcenia podstawowego; wykształcenie teoretyczne należałoby jeszcze uzupełniać wiedzą praktyczną, nabywaną w PWST lub w jednym z czołowych teatrów; c) zorganizowanie ośrodków dokumentacyjnych, opartych na istniejących już zasobach. Bohdan Korzeniewski (jakkolwiek idealistyczna wydawać się może jego wizja) nie miał złudzeń, że bez ośrodka badawczego nauka o teatrze nie wyjdzie z partyzanckiego okopu – i w zasadzie nie dbał o to, do jakiego planu, zgodnie z ówczesną nomenklaturą, udałoby się badania nad teatrem podłączyć: czy do 6-letniego, czy do jakiegokolwiek innego. Ważny wydawał mu się sam cel – postrzegać rzeczywistość w twórczych, naukowych okularach teatrologa.

Warte przypomnienia jest także, że Bohdan Korzeniewski zainicjował istotne prace dotyczące komedii dell’arte. Powojenną karierę badawczą zagadnień z nią związanych otwiera jego artykuł Komedia dell’arte w Warszawie. Siedemnaście scenariuszy drukowanych w stolicy w latach 1748–1749 (dwanaście tekstów) i z roku 1754 (pięć), odgrywanych za panowania Augusta III, poprzedza wstęp badacza, a edycja pokazuje także charakterystyczne miejsca zawieszenia tekstu, w których na scenie uaktywniać się miała improwizacja aktorów.

Z kolei w ważnym artykule Teatr francuski w Warszawie za Augusta III badacz napisał o próbie uruchomienia stałego teatru z zespołem francuskim przez warszawskiego kupca J. Franciszka Albaniego i o repertuarze prezentowanym w stolicy w latach 1762–1763, odtworzonym na podstawie ocalałych odpisów afiszów teatralnych. Reklamowały one po francusku i po polsku występy „komediantów królewskich” w ambitnym programie, realizowanym (mimo strat materialnych antrepryzy) w warszawskiej Operalni, w której od 18 stycznia 1762, z przerwą na czas Wielkiego Postu, scena działała regularnie. Była to pierwsza w Polsce całkowicie nowoczesna organizacja teatralna. (Przedsięwzięcie wieńczy bankructwo, ponieważ zabiegi antreprenera o kredyt, między innymi ze skarbu Rzeczypospolitej, zakończyły się fiaskiem). Albani – jak podkreśla Bohdan Korzeniewski – zasłynął jednak tym, że wprowadził bilety teatralne. Potem obyczaj ten upowszechnił się i w innych krajach.

Ważny i poznawczo przejmujący wywiad-rzekę przeprowadziła z Bohdanem Korzeniewskim Małgorzata Szejnert, opublikowany w tomie Sława i infamia. Rozmowa stanowi jednocześnie relację rozliczającą z postaw (nie tylko patriotycznych, ale i moralnych) tych artystów teatru, których losy zawodowe i życiowe przypadły na lata okupacji hitlerowskiej i Polski okresu PRL-u, niemal do upadku komunizmu. Jest pełna gorzkich diagnoz i uwag, które przenikliwie charakteryzują obyczaje i mentalność tzw. środowiska teatralnego oraz kształtujące je trudne warunki społeczno-polityczne, panujące w kraju. Badacz niejednokrotnie podkreśla „odwagę i czystość moralną” różnych bohaterów swej opowieści i tym probierzem ich rozlicza. Ideowym i światopoglądowym kluczem potrafi mierzyć surowo i oceniać konkretne postawy czy wybory, nie tylko artystyczne. Duża część wywiadu-opowieści dotyczy także wielu ważnych spektakli powojennych, w tym wyreżyserowanych przez Bohdana Korzeniewskiego oraz ich uwikłaniu w bieżące życie polityczno-kulturalne w Polsce.

Warto przypomnieć także, że zanim – z powodu ogłoszenia 13 grudnia 1981 stanu wojennego w Polsce – przerwano Kongres Kultury Polskiej, Bohdan Korzeniewski w dniu rozpoczęcia obrad, w piątek 11 grudnia, wygłaszał przemówienie, w którym nieoczekiwanie przewidział to, co wkrótce się zdarzyło. Powiedział wtedy, że „kiedy Wojciech Bogusławski uczył się aktorstwa, teatr w Pałacu Radziwiłłowskim, dzisiejszej siedzibie rządu, poddany został bardzo ciężkiej próbie. Zastanawiano się mianowicie, czy po klęsce narodowej wypada chodzić do teatru?” Po ogłoszeniu stanu wojennego Bohdan Korzeniewski miał się dla wielu artystów okazać wyrocznią i autorytetem, który wskazywał prawe w panujących okolicznościach postawy i zachowania. „Wtedy intronizowano go na moralną ikonę” (Olga Lipińska). Sam podziwiał udział i zachowania widzów teatralnych, skutecznie bojkotujących – i to podczas spektakli – współpracujących z władzą aktorów.

Z kolei wydany po śmierci badacza tom Przemoc wielka i mała, zredagowany przez Annę Kuligowską-Korzeniewską, ze wstępem Małgorzaty Szejnert, to przekrojowy zbiór ważnych wystąpień i szkiców Bohdana Korzeniewskiego dotyczących spraw teatru polskiego z lat 1974–1991. (Tytuł zbioru zaczerpnięto z publikacji w podziemnym „Nowym Zapisie”, która była gwałtowną reakcją badacza na wprowadzenie stanu wojennego i jest rodzajem pamfletu, przenikliwą analizą mechanizmu sprawowania władzy niepodzielnej.) Przygotowana książka stanowi rodzaj mentalnego testamentu, wyraziste świadectwo głęboko obywatelskiej postawy badacza i jego etycznej niezłomności (co widać zwłaszcza w tekstach drukowanych w prasie drugiego obiegu). Najważniejszym jej tematem jest konflikt środowiska teatralnego z komunistyczną władzą po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego w 1981. Głos Bohdana Korzeniewskiego brzmiał „jak wielki głos wolności”, ale jego wizja pozostawała „w dużym stopniu utopijna, bo autor stawiał w niej teatrowi najwyższe wymagania moralne i artystyczne wspierania Polaków w ich dążeniu do wolności. Żądał poważnego traktowania sztuki w imię celów wyższych” (Anna Kuligowska-Korzeniewska). W przedrukowanych tekstach przewija się „Mickiewicz jako premier rzędu dusz, Słowacki jako minister kultury, Krasiński odpowiedzialny za sprawy międzynarodowe, Norwid jako minister opieki społecznej i Wyspiański odpowiedzialny za sprawy wojskowe” (Tomasz Mościcki). Bohdan Korzeniewski uważał, że bez ich twórczości polska kultura i teatr skazane będą na nijakość i podrzędność. W tym sensie badacz upominał się o zaangażowanie polityczne sztuki tak mu bliskiej. Dawał temu wyraz zarówno w publicystyce, jak i w aktywnych sporach z (każdą kolejną) władzą. Bo odważnie wybierał bezpośrednie zaangażowanie, gdy na szalę prowadzonych sporów rzucał swój autorytet naukowy i środowiskowy.

Najogólniej rzecz ujmując, od 1948 Bohdan Korzeniewski najwięcej uwagi poświęcał – w takiej kolejności – własnej działalności artystycznej (reżyserskiej), pedagogicznej (słynął z okrutnego, ciętego języka, nie tylko wobec studentów) i pracy w redakcji „Pamiętnika Teatralnego”. We wskazanych obszarach zaznaczył się bardzo wyrazistym odciskiem, niekoniecznie dla każdego przyjaznym. Dla pamiętających jego warsztat pracy (uczniów i następców) może stanowić zarówno wzór naukowych cnót, jak i papierek lakmusowy dla zachowań, od których powściąganie się przynosi komfort mentalnej przewagi i poszerza granice intelektualnej wolności.

Bibliografia

Teatralia

  • «Drama» w warszawskim Teatrze Narodowym podczas dyrekcji Ludwika Osińskiego (1814-1831), Warszawa 1934 [zawiera spis dram i melodramatów granych w latach 1814-1831];
  • Zadania nauki o teatrze (Streszczenie), „Materiały do Studiów i Dyskusji” 1951, nr 5;
  • Spory o teatr. Recenzje z lat 1935-1939, Warszawa 1966;
  • O wolność dla pioruna... w teatrze, Warszawa 1973 [wersja cyfrowa];
  • Sława i infamia. Z Bohdanem Korzeniewskim rozmawia Małgorzata Szejnert, Kraków 1992 [2. wyd. krajowe, poszerzone] [wersja cyfrowa];
  • Książki i ludzie [wspomnienia o losach książek z warszawskiej Biblioteki Uniwersyteckiej], Warszawa 1989, wyd. 2: 1993;
  • «Drama» i inne szkice, Wrocław 1993;
  • Przemoc wielka i mała. Wystąpienia i szkice teatralne 1974-1991, Warszawa 2008.

Przekłady

  • Amfitrion 38 [w:] Jean Giraudoux, Teatr, Warszawa 1957;
  • Aleksander Suchowo-Kobylin, Trylogia: Małżeństwo Kreczyńskiego, Sprawa, Śmierć Tarełkina, Warszawa 1955 [wykazane zostały wyłącznie tłumaczenia opublikowane, ale wiele sztuk – m.in. Anouilha, Moliera, Shawa, Niekrasowa, Shakespeare’a, Marlowe’a, Gogola, de Beaumarchais’ego czy Jarry’ego – Bohdan Korzeniewski przekładał przede wszystkim na użytek przygotowywanych we własnej reżyserii przedstawień].

Prace redakcyjne

  • [Redakcja i przedmowa Bohdana Korzeniewskiego do:] J. Szczublewski, E. Szwankowski, Alojzy Żółkowski – syn, Warszawa 1959.

Milan Lesiak

2 zdjęcia w zbiorach :+

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji