Osoby

Trwa wczytywanie

Józefa Ledóchowska

LEDÓCHOWSKA Józefa Wiktoria Franciszka, z Truskolaskich (5 marca 1781 Lwów – 14 marca 1849 Warszawa), aktorka. Była córką Tomasza Truskolaskiego i – Agnieszki Truskolaskiej z Marunowskich. Do 1801 występowała pod nazwiskiem panieńskim.

Debiutowała w warszawskim Teatrze Narodowym 3 czerwca 1792 w roli Eugenii (Żona zazdrosna). W 1796–97 występowała w warszawskiej antrepryzie swego ojca, a po jego śmierci, od 1798 w antrepryzie matki, grając przeważnie w komediach i dramach. Latem 1797 towarzyszyła prawdopodobnie Truskolaskim w ich podróży do Poznania (czerwiec–lipiec) i Gdańska (sierpień). W 1799 wraz z matką przeszła do warszawskiego zespołu Wojciecha Bogusławskiego, gdzie debiutowała 1 września w roli tytułowej w tragedii Inez de Castro. W warszawskim Teatrze Narodowym występowała do maja 1801 (9 maja 1801 grała Xymenę – Cyd).

10 maja 1801 wyszła za mąż za Stanisława Ledóchowskiego i opuściła scenę. Z mężem rozstała się, jak się zdaje, po rocznym zaledwie pożyciu; do teatru warszawskiego wróciła jednakże dopiero w roku 1805 (24 października) w roli Galatei (Pigmalion i Galatea, czyli Obraz kobiet). Od 22 czerwca do 6 lipca 1807 występowała z częścią zespołu teatru warszawskiego w Poznaniu, a od 13 sierpnia do 8 października 1809 – w Krakowie. W 1808 podczas konfliktu Bogusławskiego z aktorami, Ledóchowska na kilka miesięcy (od maja do września 1808) wycofała się z teatru. W 1808–09 grała bardzo często w przeważającym wówczas na warszawskiej scenie francuskim repertuarze komediowym oraz w nowych dramatach, m.in. w popisowej roli Flory (Duch opiekuńczy, czyli Diabeł niewieści) i w roli Elizemy (Puszcza pod Hermansztadt).

Znana do tej pory jedynie jako odtwórczyni tragicznych bohaterek Voltaire'a, zaczęła teraz występować w klasycznej tragedii narodowej. W 1810–13 grała m.in. Barbarę (Barbara Radziwiłłówna Franciszka Wężyka), Helenę (Gliński), Heligundę (Heligunda), Aldonę (Mendog). Role te przyniosły jej miano pierwszej aktorki narodowej. Nazywano ją chlubą sceny polskiej. Wielki sukces odniosła również w roli Lady Makbet (Makbet; 17 marca 1812). Kreacja ta przeszła do historii polskiej sztuki aktorskiej.

Za dyrekcji Ludwika Osińskiego grała z powodzeniem takie role jak: Idama (Sierota chiński), Matylda (Malhek Adhel), Izabela (Filip), Wisława (Bolesław Wtóry, a także Barbarę Radziwiłłównę w tragedii Alojzego Felińskiego (1817), Atalię (Atalia), Ludgardę (Ludgarda) i Amenaidę (Tankred). Po premierze Ludgardy, latem 1816, wyjechała na kurację do wód. W 1817 występowała gościnnie w Poznaniu (od 20 czerwca do 7 lipca 1817). W 1818 grała Elżbietę (Hrabia Essex), Wirginię (Wirginia), Zairę (Mahomet) oraz na swój benefis – bohaterkę tytułową w tragedii Wanda, królowa polska. Następnie wyjechała do Wilna, gdzie występowała od 14 maja 1818 do 25 września 1819 grając m.in. w Fedrze. W 1820–21 występowała ponownie w teatrze warszawskim. Najważniejsze jej role z tego okresu: Salmona (Machabeusze, czyli Wzięcie Jerozolimy), Prakseda (Żółkiewski pod Cecorą), Joanna (Dziewica Orleańska) i Andromaka (Andromaka). Od 13 lipca 1821 do 7 listopada 1822 ponownie występowała w Wilnie (tym razem udała się tam prawdopodobnie w wyniku zatargu z dyrekcją teatru warszawskiego); grała m.in. Helenę (Helena, czyli Hajdamacy na Ukrainie) i Malwinę (Upiór). Na scenę warszawską powróciła 7 grudnia 1822. W lecie 1823 występowała gościnnie z aktorami warszawskimi w Płocku, Poznaniu i Kaliszu.

W 1823–24 była u szczytu sławy; grała wtedy m.in. Luizę (Intryga i miłość), Klitemnestrę (Agamemnon), Dorymenę (Szkoła obmowy), Meropę (Meropa), Sabinę (Horacjusze), Alzyrę (Alzyra), Kornelię (Śmierć Pompejusza), Jokastę (Edyp I. Humnickiego) oraz Panią Kapulet (Groby Werony). W 1825 zagrała trzy nowe role tragiczne: Rassę (Krakus), Andromakę w nowym tłum. F. Morawskiego oraz Argię (Antygona V. Alfieriego) i tylko jedną komiczną – Dorotę (Krakowiacy i Górale). Od 1826 grała nowe role rzadko, utwierdzając swoją sławę pierwszej aktorki polskiej przeważnie w dawnym i dobrze opanowanym repertuarze. Swoją karierę w tragedii narodowej zakończyła rolą Hippodamii w Pelopidach (1830). Po raz ostatni wystąpiła na scenie 18 października 1833 podczas swego benefisu w roli baronowej Voldemar (Amalia Mansfield). Zwolniona z teatru została od 30 czerwca 1834; przeszła wtedy na emeryturę.

Była wysoka, smukła, cechowała ją „majestatyczna postać z klasycznymi rysami twarzy, podobna do typu Rzymianki w posągach. Twarz miała lekko ospą naznaczoną”, toteż „używać musiała grubo blanszu i różu, przez co gra jej oblicza mniej miała wyrazu”. Być może z tego samego powodu chętnie trzymała się głębi sceny, w owych czasach gorzej oświetlonej. Jej oczy, „czarne, duże, wymowne, przybierały wszelki wyraz, jaki im nadać chciała, były pełne ognia, blasku życia”. Głos miała niezbyt duży, być może zresztą oszczędzała go z powodu „choroby piersiowej”; w każdym razie zdarzało się, że w tylnych rzędach bywała źle słyszana. Ceniono natomiast jej dykcję, giętkość głosu i skalę, która była tak szeroka, że „pozwalała jej przechodzić z mezzosoprano do contralto i niżej jeszcze, do tonów głuchych, jakby spod ziemi wychodzących”. (Wszystkie cytaty z K.W. Wójcickiego i J. Fałkowskiego za J. Lipińskim).

W dramach bywała ganiona przez klasycystyczną krytykę za przesadny gest i zbyteczne zgięcia ciała, a także za nienaturalność w komedii. Z czasem jednak nawet Iksowie przyznawali, że stosuje się do ich rad i bywa także świetną aktorką komediową. Wyjątkowych pochwał doczekała się od nich w 1816 za rolę Anieli („Zmyślone niewiniątko”).

„Tam aktorki nasze brać powinny wzór tej gry spokojnej, tych naturalnych zmian głosu w opowiadaniu, tej dowcipnej złośliwości w spojrzeniu i rozmowie i tych gestów pełnych wdzięku, które znamionują grę pani Ledóchowskiej. Szczególnie wysoko oceniono łatwość, z jaką z jednej do drugiej przechodzi odmiany, wierność, z którą gra prawdziwą, a zmyśloną udaje rolę, z jaką wystawia rozpacz i tkliwość, prostotę i dowcip, udaną niezręczność i naturalne wdzięki”.

Największe sukcesy odnosiła jednak w tragediach, które były właściwą domeną jej talentu. Obdarzona bujnym temperamentem, ujmowanym jednak w karby surowej dyscypliny, stosowała w rolach tragicznych gest wyrazisty, ale bardzo oszczędny, przybierała pozy posągowe, niezawodnie wzorowane na sławnych rzeźbach starożytności, a największe wrażenie wywierała przy pomocy deklamacji, wyrażającej gwałtowne uczucia, szczególnie żalu i rozpaczy.

Powszechny zachwyt wywoływała jej „wymowa rzewna, płacząca łzami, umiejąca dobyć z serca słuchaczy litość, współczucie i boleść nawet” (Wójcicki).
W niektórych rolach „krzyk jej rozdzierał serce” (Falkowski).

Krytycy stawiali ją innym aktorkom za wzór z racji kunsztowności jej gry, wiernej klasycznym regułom, uderzającej rozmaitością i trafnością intonacji, temp, modulacji głosu, gdy przychodziło wyrazić rozwój uczuć lub sprzeczne uczucia w sercu bohaterki. W świadomości ogółu była największą tragiczką polską przed wystąpieniem Heleny Modrzejewskiej. Jej partnerem w tragediach był początkowo Marcin Szymanowski. Od wiosny 1815 coraz częściej zastępował go Ignacy Werowski, z którym Ledóchowska związała się na wiele lat. Romans ten, mimo swej wszeteczności, jak to określili Filomaci (Werowski, żonaty i ojciec dwóch córek, nie mógł czy nie chciał rozwieść się z żoną), obfitujący w dramatyczne epizody, przeszedł do legendy teatralnej.

Bibliografia

Bogusławski: Dzieje T.N. s. 73, 137, 141, 145, 153, 156, 185–186, 199, 216, 264, 265; Dąbrowski: Aktorowie w podróży; J. Lipiński: Józefa Ledóchowska, Warszawa 1963 (tu bibl. i il.); PSB XVI (J. Lipiński); Recenzje Iksów (il.); Szwankowski: Teatr Bogusławskiego (il.); Witkowski: Świat teatr.; Wójcicki: Powązki II; Kur. warsz. 1849 nr 75 (S. Bogusławski); Życie Teatru 1926 nr 1 (W. Brumer); Jasiński; J. Lipiński: Początki krytyki teatralnej w Warszawie (1801–14), maszynopis IS PAN; Materiały biograficzne, list L. oraz list ks. Józefa Poniatowskiego do L., AGAD, Aren. ks. J. Poniatowskiego i Marii Teresy Tyszkiewiczowej sygn. A 187 a; Wyciąg z metryki chrztu L., AGAD, Zb. A. Czolowskiego t. II, 3246 s. 100.

Ikonografia

NN: Portret, lit., Rocz. T.N. 1808; R. Hadziewicz: Portret, olej, ok. 1829, repr. J. Sienkiewicz: Malarstwo warszawskie pierwszej poł. XIX w. (katalog), Warszawa 1936 nr 46; J. Głowacki: Portret, lit., Świat Dramatyczny t. I z. 4, Warszawa 1840.

Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973.
Zachowano konwencję bibliograficzną i większość skrótów używanych w oryginale.

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji