Osoby

Trwa wczytywanie

Jan Kreczmar

KRECZMAR Jan Bronisław Stanisław (6 maja 1908 Warszawa – 29 sierpnia 1972 Warszawa),

aktor, reżyser.

Był synem Jana Kreczmara, wybitnego pedagoga, i Marii z Kawieckich, urzędniczki, bratem Jerzego Kreczmara, reżysera i dyrektora teatru oraz Tadeusza Kreczmara, mężem aktorki Justyny z Karpińskich Kreczmarowej, ojcem poety i satyryka Adama Kreczmara.

Ukończył warszawskie Gimnazjum im. Augusta Kreczmara (założone przez jego ojca). Od 1926 kształcił się w Oddziale Dramatycznym przy Konserwatorium Muzycznym, jednocześnie studiując polonistykę na Uniwerstecie Warszawskim. Po ukończeniu Oddziału Dramatycznego (1929) został zaangażowany przez swego nauczyciela, Aleksandra Zelwerowicza, do Teatrów Miejskich w Wilnie i występował tam do 1931. W lecie tego roku grał w zastępstwie w Teatrze Polskim w Warszawie. W sez.onie 1931/32 był zaangażowany w Teatrze Polskim w Poznaniu, jesienią 1932 w Teatrze Artystów w Warszawie, i od stycznia 1933 w Teatrach Miejskich we Lwowie, w lecie 1933 był z tym zespołem w Krynicy. Od jesieni tego roku do 1939 występował w teatrach Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej (TKKT) w Warszawie (po podziale był w Teatrze Polskim i Małym). W 1933–35 był słuchaczem Wydziału Sztuki Reżyserskiej PIST-u, ale studia przerwał z braku czasu. W 1936 brał czynny udział w Nadzwyczajnym Walnym Zjeździe ZASP-u i został wybrany na zastępcę członka Naczelnej Rady Artystycznej.

Po wybuchu II wojny światowej opuścił Warszawę, chcąc wstąpić do wojska, i znalazł się we Lwowie, gdzie od października 1939 do czerwca 1941 grał w Państwowym Polskim Teatrze Dramatycznym. Po zajęciu Lwowa przez Niemców przedostał się do Warszawy, pracował m.in. jako konwojent, później barman w kawiarni „U Aktorek”. Uczestniczył aktywnie w konspiracyjnym życiu kulturalnym. Był członkiem Tajnej Rady Teatralnej, wykładowcą konspiracyjnego PIST-u, brał udział w tajnych przedstawieniach i wieczorach artystycznych.

Po wybuchu powstania warszawskiego znalazł się w Lublinie i tam już w listopadzie 1944 zaczął występować w Teatrze Wojska Polskiego, z którym w marcu 1945 przeniósł się do Łodzi. W tym czasie wystawieniem Dożywocia (6 stycznia 1945) zaczął pracę reżyserską, z czasem uzyskał uprawnienia reżyserskie. W 1946 wrócił do Teatru Polskiego w Warszawie i do tego zespołu należał do końca sezonu 1962/63, niekiedy tylko występując gościnnie w innych teatrach (np. Teatr Narodowy – 1961, Klasyczny – 1963) lub w innych miastach (Lublin – 1956). Brał udział w występach Teatru Polskiego we Francji i w ZSRR (1954), w 1955–56 przebywał za granicą w związku z kuracją syna. Od 1963 do końca życia był aktorem Teatru Współczesnego w Warszawie (gościnnie występował w Teatrze Ludowym – 1964 i Teatrze Klasycznym – 1968). W ostatnich latach ciężka choroba (amputacja nogi) zmusiła go do ograniczenia występów, ale wg Bohdana Korzeniewskiego nadal „tworzył z takim panowaniem nad materią własnej sztuki, jakby przed paru tygodniami nie wyszedł z sali operacyjnej”.

Był działaczem ZASP (m.in. W 1947 przewodniczącym Naczelnej Rady Artystycznej), potem SPATiF-u (prezesem w 1961–63). Prowadził szeroką działalność pedagogiczną: w 1945–46 był wykładowcą PIST-u, od 1947 warszawskiej PWSA, od 1949 PWST (od 1955 z tytułem profesora zwyczajnego). W 1950–55 i 1957–67 był rektorem tej uczelni, z tego tytułu od 1 października 1953 do lutego 1955 wchodził w skład kierownictwa artystycznego Teatru Nowej Warszawy, który pełnił wówczas funkcję sceny szkolnej PWST. Często występował w radiu, także w filmach i telewizji. Był laureatem Nagród Państwowych: II stopnia w 1951 i I stopnia w 1970.

Publikował wiele artykułów na tematy teatralne, z których część zebrał w tomach Notatnik aktora (Warszawa 1966) i Drugi notatnik aktora (Warszawa 1971).

Aktorstwo Kreczmara

Debiutował 20 września 1929 w rolach Guślarza i Frejenda w Dziadach. W pierwszym sezonie obsadzany był przede wszystkim w rolach charakterystycznych, np. Ten (Ten, którego biją po twarzy). Lubił wtedy, jak sam pisał, „naśladować na scenie zabawne typy i typki, przerażać groźną maską w dramacie, odmieniać twarz, głos i ruchy według modelu zaobserwowanego w życiu lub zrodzonego w wyobraźni”. Dobre warunki zewnętrzne (wysoki, o regularnych rysach twarzy) i piękny głos predysponowały go, mimo zeza, nad którym doskonale panował, do ról amantów, ale początkowo miał trudności w uzyskaniu bezpośredniości wyrazu. Wkrótce jednak zaczął odnosić sukcesy w tym rodzaju ról w komediach, np. jako Maurycy (Rozbitki, 1930), Gustaw (Śluby panieńskie, 1931/32), a nawet w farsach, ale role te nie dawały mu zadowolenia. Chętniej występował w rolach dramatycznych, jak Franek (U mety, 1932), Desmoulins (Sprawa Dantona, 1933), Jan (Judasz z Kariothu, 1935), Wysocki (Noc listopadowa, 1938), Car (Maskarada Jarosława Iwaszkiewicza, 1938), zdobywając opinię aktora, który (wg Jana Lorentowicza) był „najbardziej zajmujący i najpełniejszą wykazujący ekspresję w rolach o mocniejszym napięciu dramatycznym”.

Po II wojnie światowej grał przede wszystkim role bohaterów wielkiego repertuaru, takie jak: Poeta (Wesele, 1944), Orestes (Oresteja, 1947), Rodrygo (Cyd, 1948), Czacki (Mądremu biada, 1951), Szczęsny (Horsztyński, 1953), a w późniejszym okresie: Filip II (Don Carlos, 1960), rola tytułowa w Królu Learze (1962), Chłopicki (Warszawianka, 1964), rola tytułowa w Horsztyńskim (1968). Występował też jednak w rolach komediowych, jako Lamperti (Wyspa pokoju, 1949), Wacław (Mąż i żona, 1949), Cezar (Androkles i lew, 1964), jak również w repertuarze współczesnym, m.in. jako Egistos (Elektra Jeana Giraudoux, 1946), Sonnenbruch (Niemcy, 1961), a także George (Kto się boi Wirginii Woolf, 1965), zwracając w tej roli uwagę zastosowaniem zupełnie odmiennych środków aktorskich. Po raz ostatni wystąpił na scenie jako Sir Henry (Cocktail-party, 1971).

Uważany był za aktora, u którego intelekt przeważa nad uczuciem, ale Jan Szczawiński trafnie zauważył, że „intelektualizm Kreczmara nie oznaczał nigdy oschłości”. Sam aktor tak mówił o swojej pracy w jednym z wywiadów: „początkowo przeważnie posługuję się czynnikiem świadomości, ale potem – ustaliwszy już pewne sprawy – staram się zupełnie świadomość wyłączyć”. Efekty tego opisał Edward Csató stwierdzając, że Kreczmar „mówi nie tylko pięknie, uwydatniając uroki formalne, ale przede wszystkim zrozumiale, to znaczy umie przekazać treść zdania wyraźnie, a jednocześnie z pełną swobodą jako wyraz aktualnego przeżycia postaci”. Swoje poszukiwania rozumowych uzasadnień dla napięć dramatycznych Kreczmar opisywał, analizując pracę nad takimi rolami, jak tytułowa w Fantazym, czy Dyrektor w Dwóch teatrach.

Przestrzegał jednak przed manierą intelektualną, czy też jak to nazywał „koncepcjonizmem”, który „najczęściej wyrasta z początkowej niewyrazistości i niewłaściwych poszukiwań środków wyrazu”. Istotne znaczenie dla aktorstwa Kreczmara miało też jego gruntowne zainteresowanie teoriami Konstantina S. Stanisławskiego. Pisząc o nim, przestrzegał przed uproszczonym rozumieniem jego poglądów na „przeżywanie”, które jego zdaniem należy interpretować nie jako cel, lecz jako „środek do uzyskania prawdy”. O twórczym stosunku Kreczmara do sztuki aktorskiej świadczy też fakt, że potrafił w pracy zespołu Jerzego Grotowskiego dostrzec „ożywczy prąd w naszej sztuce aktorskiej”. Jarosław Iwaszkiewicz pisał o nim, że „na scenie był zawsze znaczącym aktorem, jego osobowość napełniała scenę”. Tadeusz Łomnicki stwierdzał, że w każdej roli „wyczuwało się obecność jego indywidualności, którą cechowały klarowność myśli, smak i wielkie rzemiosło”, zaś Bohdan Korzeniewski napisał krótko: „W docieraniu do ludzkiej prawdy otarł się o wielkość”.

Praca pedagogiczna

Jako reżyser wystawił m.in. takie sztuki, jak: Dom pod Oświęcimiem (1948), Fantazy (1956), Chłopiec latający (1958), Beatryks Cenci (1959), Pan Jan (1962). Każde z jego przedstawień było starannie opracowywane koncepcyjnie, ale na tym polu nie odniósł większych sukcesów. Ogromnie ceniony był natomiast jako pedagog. Z powierzonej sobie młodzieży umiał wydobyć wrażliwość, nauczyć ją skupienia i ekspresji, a przede wszystkim doskonałego opanowania rzemiosła. Miał też skrystalizowaną koncepcję programu kształcenia aktorów, którą formułował na piśmie i realizował w warszawskiej PWST. Według Tadeusza Łomnickiego „stworzył on taki jej model, który w zasadzie funkcjonuje do dziś”.

Bibliografia

Almanach 1971/72; O. Budrewicz: Sagi warszawskie, seria 2, Warszawa 1972 s. 216–221 (il.); Csató: Polski t. współczesny; Dąbrowski: Na deskach t. 3; Fik: 35 sezonów; Hist. filmu t. 2, 5 (il.); Iwaszkiewicz: T. Polski (il.); Jego siła (il.); Kaszyński: Teatr łódz.; Kreczmar: Drugi notatnik (il.); Kreczmar: Notatnik (il.); Lorentowicz: T. Polski s. LXXIV (il.); T. Łomnicki: Spotkania teatralne, Warszawa 1984, s. 94–102; Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; Marczak-Oborski: Teatr 1918–65 (il.); Osiński: Repertuar; Schiller; Stanislawski; Z. Taranienko: Rozmowy o teatrze, Warszawa 1981, s. 77–84; T. Współczesny w Warszawie (il.); Warszawska szkoła teatralna, Warszawa 1991; Chłopska Droga 1970 nr 65 (wywiad z K.); Gaz. Krak. 1970 nr 205 (wywiad z K.); Kierunki 1972 nr 38 (J. Szczawiński); Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 234–241 (wspomnienia K.), 265–267; RTV 1970 nr 34 (A. Wróblewski; il.); Sztandar Młodych 1970 nr 185 (wywiad z K.); Tyg. Kulturalny 1972 nr 37 (B. Korzeniewski; il.); Życie Warsz. 1970 nr 175 (A. Grodzicki), 1972 nr 217 (J. Iwaszkiewicz); Afisze, programy, wycinki prasowe oraz listy K. w Arch. Wiercińskiego (nr. inw. 1209), IS PAN; Akta (tu fot.), ZASP; Archiwum domowe Justyny Kreczmarowej, Warszawa; Wywiad z K., IS PAN.

Ikonografia

J. Molga: K. jako Horsztyński (Horsztyński), olej, 1969, repr. Stolica 1973 nr 36; A. Roman: Portret, marmur, 1965 – T. Polski Warszawa; W. Bartoszewicz: K. jako Don Rodrygo (Cyd), rys., tusz, 1954 – MTWarszawa; A. Wasilewski: K. jako Król Jan Kazimierz (Mazepa), dwa rys., 1958, repr. Prz. Kult. 1958 nr 46; S. Tomaszewski-Miedza: K. w grupie kilku osób (Tajna Rada Teatralna), 1971 – MHWarszawa repr. katalog: S. Tomaszewski-Miedza, Ludzie nauki i sztuki w walce o Polskę i polskość 1939–1944, Warszawa 1980; A. Wasilewski: K. jako Wacław (Mąż i żona, występ T. Polskiego w Londynie), 1957, informacja katalog: Antoni Wasilewski 1905–1975. Wystawa malarstwa i rysunków, Kraków 1977; J.M. Szancer: K. jako Bruss (Chłopiec latający) – własność Z. Sykulskiej-Szancerowej, Warszawa; Fot. – Arch. Dok. Mech., IS PAN, MTWarszawa, ZASP.

Filmografia

1938 – Strachy (f.); 1945 – Teatr mój widzę ogromny (d.); 1958 – Mąż i żona (d.); 1962 – Rodzina Milcarków (f.); 1963 – Mansarda (f.), Pasażerka (f.); 1965 – Podziemny front (s. tv); 1966 – Powrót doktora von Kniprode (s. tv), Szyfry (f.); 1967 – Szach i mat (tv); 1968 – Lalka (f.); 1970 – Urząd (tv); 1971 – Jeszcze słychać śpiew i rżenie koni (f.), Pilatus und andere – Piłat i inni (f. – prod. RFN), Życie rodzinne (f.); Fragm. kronik i materiałów film. z 1948–71, Arch. WFD; Materiały – Archiwum TVWarszawa.

Nagrania

Role – Arch. Dok. Mech.; recytacje, fragmenty prozy – Polskie Nagrania; role recytacje – Red. Dok. Inf. PR.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, t.II, PWN Warszawa 1994
Zachowano konwencję bibliograficzną i większość skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

  • Kreczmar Jan, Bruliony, wstęp i opracowanie Krystyna Duniec, Warszawa 2003
  • Duniec Krystyna, Jan Kreczmar – grał jakby uczył, Warszawa 2004

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

119 zdjęć w zbiorach :+

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji