Autorzy

Trwa wczytywanie

Stanisław Ignacy Witkiewicz

Dramatopisarz, prozaik, filozof, teoretyk sztuki,

Syn Stanisława Witkiewicza (1851–1915), malarza, architekta pisarza i krytyka sztuki, popularyzatora tzw. stylu zakopiańskiego i Marii z Pietrzkiewiczów, nauczycielki muzyki.

Po raz pierwszy został ochrzczony 8 czerwca 1885 w Warszawie – rodzicami chrzestnymi byli Antoni Sygietyński, naturalistyczny prozaik i krytyk literacki, muzyczny i teatralny oraz Jadwiga Świeżawska (był to tzw. chrzest z wody, udzielany w sytuacjach zagrożenia życia dziecka); po raz drugi w Zakopanem 27 stycznia 1891 – tym razem trzymali go do chrztu Jan Krzeptowski-Sabała, gawędziarz i pieśniarz góralski i aktorka Helena Modrzejewska. To na jej powrót do kraju czekano, by udzielić dziecku „pełnego” chrztu (tzw. chrzest z oleju).

Stanisław Ignacy Witkiewicz z ojcem, ok. 1893. Ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem

Pierwsze lata życia Witkacy spędził w Warszawie; w 1890 rodzina Witkiewiczów przeniosła się do Zakopanego ze względu na stan zdrowia Stanisława Witkiewicza-ojca. Tam przyszły dramatopisarz spędził dzieciństwo i młodość, odbierając edukację domową, ponieważ jego ojciec uważał, że system szkolny zabija indywidualność dziecka. Wśród prywatnych nauczycieli kształcących S. I. Witkiewicza byli m.in. Mieczysław Limanowski (1899–1903; późniejszy współpracownik Juliusza Osterwy w „Reducie”), Karol Potkański (historyk, znany taternik i alpinista). System wychowania i środowisko rodzinno-towarzyskie (wśród gości Witkiewiczów byli m.in. Sienkiewicz i Żeromski) wpłynęły na rozwój wcześnie obudzonych zainteresowań i uzdolnień, czego wyrazem były dziecięce mini-sztuki, wiersze i rysunki (m.in. odbite na domowej drukarence Komedje Stasia Witkiewicza. T. 1, Karaluchy, Zakopane 1893, reprint Wałbrzych 1985; wistość tych rzeczy jest nie z świata tego. Stanisława Ignacego Witkiewicza wiersze i rysunki. Wybrały i do druku podały Anna Micińska i Urszula Kenar. Kraków 1977).

W 1897 zdał egzamin do drugiej klasy C.K. Wyższej Szkoły Realnej we Lwowie, ale nadal uczył się w domu, dojeżdżając na egzaminy semestralne. W 1901 na „Wystawie obrazów i rzeźb" w Zakopanem prezentowano dwa pejzaże jego autorstwa (debiut malarski). W 1902–1903 napisał pierwsze rozprawki filozoficzne: O dualizmieFilozofia Schopenhauera i jego stosunek do poprzedników, które zestawił w tom Marzenia improduktywa. (Dywagacja metafizyczna).

Po zdaniu matury (1903, jako ekstern), w 1904 odbył podróż do podróż do Wiednia, Monachium i Włoch. Szczególne wrażenie zrobiły na nim symbolistyczne obrazy Arnolda Böcklina. Był tez po raz pierwszy w Lovranie pod Triestem z chorym ojcem, który od 1908 do śmierci w 1915 zamieszkał tam na stałe. 

W 1905 przeprowadził się do Krakowa i wbrew woli ojca podjął studia malarskie w Akademii Sztuk Pięknych (pracownia Jana Stanisławskiego). Z Karolem Szymanowskim (który zadedykował mu pierwszą sonatę fortepianową) odbył podróż do Włoch. Pod wpływem ojca porzuca studia i wraca do Zakopanego (1906), ucząc się malarstwa pod kierunkiem mieszkającego w Poroninie Władysława Ślewińskiego.

W 1908 wyjeżdża do Paryża. Wizyty w muzeach, galeriach i Salonie Niezależnych pozwalają mu zaznajomić się z pracami fowistów i wczesnych kubistów. Po powrocie ponownie wstąpił do krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych (pracownia Józefa Mehoffera). W owym czasie nawiązał przyjaźnie się z wybitnymi przedstawicielami krakowsko-zakopiańskiego środowiska intelektualnego m.in. Tadeuszem Micińskim, Tadeuszem Langerem (który wprowadzał go w arkana fotografii) oraz z wybitnymi rówieśnikami, przyszłym światowej sławy etnologiem Bronisławem Malinowskim i filozofem Leonem Chwistkiem.

Stanisław Ignacy Witkiewicz, Portret Ireny Solskiej z mężczyzną, rys. węglem, 1910. Ze zbiorów Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku.

W 1908–12 przeżył burzliwy romans z aktorką Ireną Solską (wydarzenia te oraz krąg ówczesnych przyjaciół sportretował w groteskowo-karykaturalnym ujęciu w powieści 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta, powst. 1910–11, wyd. 1972). W 1911 ponownie wyjechał do Francji (odwiedził Ślewińskiego w Bretanii, zapoznał się z twórczością Paula Gaugina, w Paryżu oglądał wystawę kubistów); w tym samym roku odwiedził w Londynie Bronisława Malinowskiego. Pod wpływem paryskich inspiracji porzucił dotychczasowe malarstwo pejzażowe na rzecz portretów i „potworów”.

W latach 1912–1913 poddał się psychoanalizie pod kierunkiem doktora Karola de Beaurain, przyjaciela rodziców, który rozpoznał u niego „kompleks embriona” (choć Witkacy w Niemytych duszach nazywa go „pionierem freudowskich idei”, doktor skłaniał się bardziej do koncepcji C.G. Junga). W tym czasie, aby wyzwolić się spod wpływu ojca, zaczyna używać pseudonimu artystycznego Witkacy. W 1913 odbyła się pierwsza indywidualna wystawa malarstwa Witkiewicza w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych.

21 lutego 1914 popełniła samobójstwo narzeczona Witkiewicza, Jadwiga Janczewska, z którą zaręczył się po zerwaniu z Solską w 1912. Bronisław Malinowski zabrał zrozpaczonego przyjaciela w charakterze rysownika i fotografa w podróż naukową. 28 czerwca przybyli na Cejlon, 21 lipca wylądowali w Australii. Wzięli udział w obradach kongresu  British Association for the Advancement of Science i zwiedzali australijski kontynent. Jednak na Nową Gwineę, która była głównym celem podróży, Witkacy nie dotarł. Na wieść o wybuchu I wojny światowej po kłótni z Malinowskim na tle politycznym 10 września 1914 opuścił Australię.

Stanisław Ignacy Witkiewicz, Pocałunek mongolskiego księcia, akwarela, gwasz, 1915-1918. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie

Jako obywatel rosyjski nie mógł wrócić do Zakopanego, udał się więc do Petersburga, gdzie dzięki protekcji krewnych został przyjęty do Pawłowskiej Szkoły Wojskowej, po czym, po przyspieszonym szkoleniu, został skierowany na front w w szeregach elitarnego Pierwszego Pawłowskiego Pułku Lejbgwardii. Dowodził czwartą kompanią tego pułku; brał udział w wielkiej ofensywie gen. Aleksieja Brusiłowa na Wołyniu – 17 lipca 1916 został ciężko ranny w szturmie na Witonież nad rzeką Stochod (po stronie austriackiej walczyli w tamtym rejonie żołnierze II Brygady Legionów), za co został odznaczony Orderem Świętej Anny IV klasy. Leczył się w Petersburgu i na front już nie wrócił. W czasie rewolucji lutowej 1917 roku od żołnierzy Pułku Pawłowskiego rozpoczął się antycarski bunt w armii (odmówili strzelania do cywilów); Witkiewicz został wówczas wybrany przez żołnierzy komisarzem politycznym.

Stanisław Ignacy Witkiewicz, Autoportret wielokrotny w lustrach, 1915–1917

„Był świadkiem rozkładu carskiego imperium i rewolucji; wówczas też uformował się w zasadniczych rysach jego katastroficzny światopogląd” – pisał Jan Błoński.

Stanisław Ignacy Witkiewicz, Wizja z maskami,  1915–1920. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie.

W lipcu 1918 wrócił do Polski i osiadł w Zakopanem. W latach 1918–22 współpracował z awangardową grupą poetów i malarzy Formiści Polscy oraz z czasopismem „Zwrotnica” (1922–23). 

W styczniu 1925 założył z grupą zakopiańskiej inteligencji Towarzystwo Teatralne, które wystawiało jego sztuki (Nowe Wyzwolenie, praprem. 21 marca 1925; Wariat i zakonnica); w czerwcu, po rozłamie w Towarzystwie, założył (działający do 1927) Teatr Formistyczny przy Towarzystwie „Sztuka Podhalańska” (W małym dworku, prem. 27 sierpnia 1925, Pragmatyści w poł. grudnia tego roku). 

Stopniowo porzucał malarstwo, prócz portretowego, które traktował zarobkowo. W 1925 założył Firmę Portretową S.I. Witkiewicz, która stanowiła jego główne źródło utrzymania.

Uczestniczył w seansach spirytystycznych (w 1928 wstąpił do Towarzystwa Metempsychicznego w Warszawie), podejmował eksperymenty z narkotykami (protokołował wrażenia, analizował ich wpływ na twórczość).

Ogłosił szereg rozpraw teoretycznych i dramatów; w 1913–26 i 1934 napisał ok. trzydziestu sztuk teatralnych, z których część zaginęła, 1925–32 trzy powieści. Publikował sporo felietonów, polemik, artykułów (m.in. w piśmie „Zet” 1932–36), wygłaszał odczyty, reżyserował własne sztuki. W 1935 roku za twórczość literacką został uhonorowany Złotym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury. Pod koniec życia poświęcił się głównie filozofii.

Mieszkał na przemian w Warszawie i Zakopanem. W 1923 roku ożenił się Jadwigą z Unrugów, wnuczką Juliusza Kossaka. Konflikty spowodowały wyprowadzkę Jadwigi do Warszawy. Od lata 1929 związał się z Czesławą Oknińską-Korzeniowską.

W 1938 utworzył z grupą przyjaciół Towarzystwo Teatru Niezależnego; przystąpiono do prób Metafizyki dwugłowego cielęcia, projektowano wystawienie Mątwy Wnętrza Maeterlincka, ale żaden z tych projektów nie został zrealizowany. 

Wybuch II wojny światowej zastał go w Warszawie; zgłosił się na ochotnika do wojska, ale nie został przyjęty ze względu na wiek i stan zdrowia. W tej sytuacji 5 września 1939 Witkiewicz i Oknińska opuścili Warszawę, kierując się na wschód. 14 września dotarli do wsi Jeziory pod Dąbrowicą na Polesiu. 18 września 1939 Stanisław Ignacy Witkiewicz zmarł śmiercią samobójczą na wieść o wkroczeniu wojsk radzieckich w granice Polski. Został pochowany na cmentarzu w Jeziorach.

W 1988 dokonano przeniesienia zwłok do grobu matki Witkiewicza na zakopiańskim cmentarzu na Pęksowym Brzyzku; przeprowadzone w 1994 ponowne badania antropologiczne potwierdziły, że do Zakopanego przeniesiono wówczas szczątki anonimowej młodej kobiety. Nie podjęto jednak ponownych poszukiwań w Jeziorach, uznając symboliczną wymowę miejsca spoczynku.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

 

Serial dokumentalny 250 lat teatru publicznego w Polsce

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji