Autorzy

Dramaturg, poeta, publicysta, reżyser, działacz polityczny i kulturalno-oświatowy.

Urodził się w rodzinie urzędnika pocztowego. W 1901 roku uczęszczał do Gimnazjum Rządowego im. Romanowych w Łodzi, gdzie redagował konspiracyjne pisemko szkolne „Poriwy” („Porywy”), na którego łamach zamieszczał swoje pierwsze utwory. W 1911 roku został usunięty ze szkoły. Maturę zdał ostatecznie w gimnazjum w Piotrkowie Trybunalskim. Krótko studiował na Politechnice Warszawskiej. Jesienią 1913 roku wyjechał do Moskwy, gdzie zaczął studiować na Wydziale Prawa Uniwersytetu Moskiewskiego. Już po pierwszym roku studiów jego pasją stał się teatr i literatura. W tym okresie w Moskwie tworzyło wielu poetów należących do różnych kręgów artystycznych, ale najbardziej interesowała go twórczość Majakowskiego, której wielbicielem został do końca swoich dni. Wielkie znaczenie w życiu Wandurskiego miało spotkanie z rosyjskim teatrem, gdzie wówczas pracowali tacy reformatorzy sceny, jak Stanisławski i Meyerhold. Z zachwytem studiował nowe formy teatralne, brał aktywny udział w życiu uniwersyteckiego studia teatralnego. Debiutował w 1914 roku na łamach „Przeglądu Wileńskiego” recenzją powieści Władysława Reymonta Rok 1794.

W 1915 roku przebywał w Warszawie. Został wówczas ewakuowany i zatrzymał się w majątku Mieszkucie na Wileńszczyźnie, gdzie udzielał korepetycji. Następnie wrócił do Moskwy, kontynuować naukę. W 1916 roku podjął pracę prelegenta na Uniwersytecie im. Szaniawskiego w Moskwie. Po rewolucji lutowej 1917 roku pracował przez jakiś czas w milicji w rejonie Marijnej Roszczi, a następnie przebywał u rodziców w Pskowie. Przed październikiem 1917 roku przeniósł się do miejscowości Bołogoje w guberni nowogródzkiej. Pracował w Oddziale Sanitarnym paramilitarnej organizacji Związek Ziemstw i Miast (Sojuz Ziemskij i Gorodskoj), która zajmowała się organizacją punktów informacyjno-agitacyjnych i zaopatrywaniem szpitali.

Po rewolucji październikowej został prawdopodobnie mianowany naczelnikiem milicji w Bołogoje. Wkrótce potem wrócił do Moskwy, gdzie nadal pracował jako prelegent i kończył studia (1918). Jako przedstawiciel Ludowego Komisariatu Oświaty zajmował się organizacją teatrów ludowych, kółek dramatycznych, brygad agitacyjnych. W 1919 roku wyjechał do Charkowa. Wykładał w tamtejszej Wolnej Wszechnicy Sztuki oraz wspólnie z Aleksandrem Bieleckim organizował Instytut Eksperymentalno-Teatralny (1920–21). Pełnił także obowiązki reżysera i kierownika amatorskiego zespołu teatralnego przy klubie artystycznym pracowników służby zdrowia Rajzdraw.

W sierpniu 1920 roku, podczas wojny polsko-bolszewickiej, został aresztowany przez władze radzieckie i przez cztery miesiące więziony jako zakładnik. Po zwolnieniu wrócił do Charkowa, gdzie do lata 1921 roku kontynuował pracę w teatrze.

Latem 1921 roku wrócił do Polski, zamieszkał w Warszawie. Nawiązał krótkotrwałą współpracę ze Związkiem Teatrów Ludowych, wygłaszając prelekcje z dziedziny teorii i psychologii twórczości w działającej przy Związku Szkole Dramatycznej. W 1921 roku debiutował także jako tłumacz przekładem wiersza Majakowskiego Poeta-robotnik oraz jako poeta wierszem Muzyka motoru opublikowanym na łamach „Robotnika”. Z „Robotnikiem” współpracował do 1923 roku, publikując recenzje literackie i teatralne.

W 1922 roku przeniósł się do Łodzi, gdzie początkowo pełnił funkcję lektora w Teatrze Miejskim oraz sekretarza Szkoły Dramatycznej, którą współorganizował i w której sporadycznie prowadził także zajęcia z historii i teorii teatru. Będąc członkiem Miejskiej Komisji Teatralnej zajmował się organizowaniem przedstawień dla robotników zrzeszonych w związkach zawodowych. Z zespołem recytatorów występował w lokalach związkowych z wieczorami poetyckimi (Wieczory Nowej Poezji Polskiej). Równocześnie drukował wiersze, artykuły i przekłady z języka rosyjskiego na łamach „Kultury Robotniczej” (1922–23) – dwutygodnika związanego z Komunistyczną Partią Polski, której był członkiem; „Nowej Kultury” (1923–24), „Sceny Polskiej” (1923), „Listów z Teatru” (1924–25), „Życia Teatru” (1924–25) i „Wiadomości Literackich” (1924–26). Był także jednym z założycieli łódzkiego dziennika „Republika”, a także redaktorem lewicowego miesięcznika literackiego „Dźwignia” (1927–28). W 1925 wraz z Władysławem Broniewskim i Stanisławem Ryszardem Stande wydał „biuletyn poetycki” Trzy salwy.

Zorganizował i przez cztery miesiące prowadził studium teatralne przy Związku Młodzieży Robotniczej „Siła”, a po jego likwidacji w 1923 roku związał się z amatorskim Teatrem Scena Robotnicza w Łodzi, w którym od 1925 roku pełnił oficjalnie funkcję kierownika artystycznego oraz reżysera i inscenizatora. Wystawił w tym teatrze między innymi swoje dramaty Śmierć na gruszy i Gra o Herodzie (prem. 16 lutego 1926 w reżyserii autora; fotografie z tego spektaklu zamieszczono w wydaniu książkowym dramatu jako inspirację dla „kierowników i członków zespołów robotniczych”). Jako reżyser współpracował także przy inscenizacji Tkaczy i Nadziei. Wystawienie Śmierci na gruszy spowodowało oficjalne zamknięcie teatru, ale nieoficjalnie działał on do 1927 roku. W roku 1926 Wandurski był sekretarzem łódzkich związków zawodowych: skórzanego i budowlanego.

W 1925 projektował scenografię i prowadził ostatnie próby swej Śmierci na gruszy w Teatrze im. Sło­wackiego w Krakowie (prem. 18 stycznia 1925, współreżyserką przedstawienia była Stanisława Wysocka). 28 lutego 1926 Staré divadlo w Brnie wystawiło tę samą sztukę w przekładzie na język czeski (Smrt na hrušce, tł. Jiří Horn, reż. Rudolf Walter).

Wandurski był aktywnym członkiem Komunistycznej Partii Polski, od 1923 należał równocześnie do Wszechrosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików). W 1928 roku kandydował na posła do Sejmu RP z listy Bloku Jedności Robotniczo-Chłopskiej i PPS-Lewicy. Jako pełnomocnik tej unieważnionej przez władze listy został aresztowany. W czasie pobytu w więzieniu prowadził kółko dramatyczne i wykłady. Po kilku miesiącach, dzięki interwencjom środowiska literackiego, został zwolniony za kaucją i oddany pod dozór policyjny. Z obawy przed grożącym mu wyrokiem i na polecenie Komunistycznej Partii Polski, zaopatrzony w fałszywe dokumenty wyjechał do Berlina, gdzie zorganizował i krótko prowadził amatorski Zespół Polskiej Sceny Robotniczej. Był zarówno jego kierownikiem, jak i reżyserem i aktorem. Został z Berlina wydalony za działalność polityczną.

Od 1929 roku przebywał w ZSRR. W lipcu zamieszkał w Kijowie, gdzie od września został kierownikiem Polskiego Teatru Studium, przemianowanego później na Polską Pracownię Teatralną POLPRAT, w sierpniu 1930 roku przekształconą z kolei w Pierwszy Państwowy Teatr Polski, którego tymczasowo został dyrektorem. W repertuarze znalazły się utwory ukraińskich i polskich klasyków. W 1931 roku z zespołem aktorów występował w różnych miastach Związku Radzieckiego, wystawiono 160 spektakli. Działalność Wandurskiego jako dyrektora była jednak nieprzychylnie oceniana zarówno przez członków teatru, jak i polskie środowiska komunistyczne. Oskarżany o nacjonalistyczny oportunizm w lutym 1931 roku został zwolniony ze stanowiska.

Wyjechał do Charkowa, a następnie do Moskwy. Podjął współpracę z Międzynarodowym Związkiem Teatrów Robotniczych i prowadził amatorski zespół teatralny. Aktywnie zajął się działalnością dziennikarską. Występował na łamach polskich gazet, zwłaszcza w Kulturze Mas, pisząc artykuły, w których podkreślał, że działalność kulturalna Polaków zmierza w kierunku ich asymilacji z Ukraińcami i Rosjanami, podczas gdy ich celem powinno być stworzenie własnej polskiej sztuki proletariackiej, opartej na rozwoju języka polskiego. Jego poglądy były wówczas niezgodne z oficjalną linią.

Był członkiem Międzynarodowego Stowarzyszenia Pisarzy Rewolucyjnych oraz związku zawodowego drukarzy. Na scenach moskiewskich była wystawiana jego sztuka Raban, poświęcona polskiemu ruchowi komunistycznemu i sztuka-plakat W hotelu Imperializm. Wandurski pracował w wydawnictwie Młoda Gwardia, gdzie zaplanowano wydanie jego czteroaktowej sztuki Wiera, Nadieżda, Lubow, a także komedii Trambolina i dramatu historycznego Marcin Kasprzak.

11 września 1933 roku został aresztowany na podstawie fałszywego oskarżenia o szpiegostwo, przygotowywanie powstania zbrojnego i przynależność do Polskiej Organizacji Wojskowej. 9 marca 1934 roku został skazany na śmierć. Wrok wykonano przez rozstrzelanie 1 czerwca tego roku. Został pochowany na moskiewskim Cmentarzu Wagańskowskim.

Wojskowe Kolegium Sądu Najwyższego ZSRR zrehabilitowało go w roku 1956 po XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego.

Bibliografia

• Duniec Krystyna, Dwudziestolecie. Przedstawienia, w serii Teatr publiczny. Przedstawienia 1765–2015, Warszawa 2017 [tu rozdział „Śmierć na gruszy”, czyli robotnicy, s. 95–164];
• Horbatowski Piotr, W szponach polityki. Polskie życie teatralne w Kijowie 1919–1938, Warszawa 1999;
• Kardyni-Pelikánová Krystyna, Inscenizacja „Śmierci na gruszy” Wandurskiego w Brnie a czeska awangarda, w: Na křižovatce umění, Brno 1973, s. 319–329 [wersja cyfrowa].
• Karwacka Halina, Witold Wandurski, Łódź 1968;
• M.K.-K.[Maria Kotowska-Kachel], Witold Wandurski, w: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobiliograficzny, t. 9, W-Z, WSiP, Warszawa 2004, s. 26–28 [zawiera szczegółowy biogram i bibliografię, wersja cyfrowa];
• Sajewska Dorota, Antyherosi. Teatr na froncie Wielkiej Wojny, „Przegląd Kulturoznawczy” 2014 nr 4, s.  396–410 [wersja cyfrowa];
• Wandurski Witold, Scena Robotnicza w Łodzi, „Dźwignia” 1927 nr 4, s. 19–31 [wersja cyfrowa];
• Wandurski Witold, Zeznania w więzieniu GPU, „Pamiętnik Teatralny” 1996 z. 3-4.

Opr. Janusz Legoń (2018)