Osoby

Trwa wczytywanie

Roman Żelazowski

ŻELAZOWSKI Roman Czesław, pseud. Roman
(28 września 1854 Lichwin k. Tarnowa – 8 marca 1930 Lwów),

aktor, reżyser, dyrektor teatru.

Był synem Wiktora Żelazowskiego, drobnego ziemianina, i Marianny z Müllerów, mężem Adeli Żelazowskiej (ślub 6 października 1880). Uczył się w gimnazjum w Krakowie. Już w czasach szkolnych organizował przedstawienia amatorskie, występował też w krakowskim towarzystwie „Gwiazda” i stąd przeszedł do teatru zawodowego.

Debiutował 24 kwietnia 1875 pod pseud. Roman w teatrze krakowskim w roli Emeryka (Goście) i pracował w Krakowie przez dwa lata. W sez. 1877/78 był aktorem teatru poznańskiego uczestnicząc również w występach tego teatru w warszawskim teatrzyku ogródkowym Belle Vue (lato 1877) i Alhambra (lato 1878) oraz w Piotrkowie (1878); zapewne grał też u Anastazego Trapszy w Kaliszu (kwiecień 1878). Od września 1878 był ponownie aktorem, a od grudnia 1880 także reżyserem teatru krakowskiego; tu pracował przez pięć sezonów występując już pod swoim nazwiskiem. W sierpniu 1881 występował gościnnie w warszawskim teatrzyku ogródkowym Belle Vue, a latem 1882 z częścią zespołu krakowskiego w Pawłowsku k. Petersburga.

W marcu 1883 opuścił Kraków, wystąpił gościnnie w Tarnowie i jeszcze w tym samym miesiącu – został aktorem, a od września 1886 także kierownikiem artystycznym teatru lwowskiego, gdzie pracował do lata 1889. W miesiącach letnich uczestniczył w występach zespołu lwowskiego w Krynicy i Szczawnicy. Na występy gościnne wyjeżdżał do Krakowa (maj 1884, kwiecień 1889), Warszawy (lato 1884 w teatrzyku ogródkowym Belle Vue, maj 1887 i marzec 1889 w Warszawskich Teatrach Rządowych) i Łodzi (luty 1889).

W 1889–92 był aktorem, a od 1890 także kierownikiem artystycznym teatru krakowskiego. Na występy gościnne wyjeżdżał wówczas do Pragi (maj 1890; czerwiec 1891, wtedy z zespołem krak.), Poznania (kwiecień 1891) i Łodzi (marzec 1892).

W 1892–98 był powtórnie aktorem i reżyserem teatru lwowskiego znów często wyjeżdżając na występy gościnne: do Krakowa (maj 1893, listopad 1895, styczeń, luty, marzec 1896; grudzień 1896 z zespołem lwów.; styczeń 1898), Stanisławowa (grudzień 1894, marzec 1895), Jarosławia (marzec 1895), Częstochowy (luty 1896), Przemyśla (październik 1896), Warszawy (grudzień 1897), Pragi (1898) i Zagrzebia (1898), gdzie otrzymał dyplom honorowego członka założyciela chorwackiej sceny narodowej.

W listopadzie 1898 opuścił Lwów i do końca sezonu występował gościnnie: w Krakowie, Lublinie (listopad i grudzień 1898), Łodzi (styczeń i luty 1899), Warszawie (marzec i kwiecień 1899), Częstochowie i Sosnowcu (kwiecień 1899). Od 25 maja 1899 do września 1907 pracował jako aktor, a od października 1900 także reżyser, w zespole dramatu Warszawskich Teatrów Rządowych. Na występy gościnne wyjeżdżał wówczas do Częstochowy (grudzień 1899, marzec 1900), Kielc (luty 1900), Sosnowca (maj 1900, lipiec 1902), Lwowa (wrzesień 1901, sierpień i wrzesień 1902, marzec 1905) i Łodzi (marzec 1901, luty 1904); w 1906 uczestniczył w wędrówce zespołu Tadeusza Pilarskiego po Galicji.

W 1907–20 był po raz trzeci aktorem teatru lwowskiego wyjeżdżając na występy gościnne do Warszawy, Krakowa, Kijowa, a z zespołem lwowskiego do Wiednia (1910) i Paryża (1913). Podczas I wojny świat, występował przez kilka miesięcy w Pradze (1915) i Krakowie (luty, marzec 1917). W sezonie 1918/19 był dyrektorem Teatru Miejskiego we Lwowie. W sezonie 1919/20 rzadko występował.

W 1920–24 wspólnie z Bolesławem Szczurkiewiczem sprawował dyrekcję Teatru Polskiego w Poznaniu. W sierpniu 1922 grał i reżyserował w zespole Teatru Rozmaitości w Warszawie.

W 1924 obchodził jubileusz pięćdziesięciolecia pracy: 17 marca w Poznaniu, grając tytułową rolę w Horsztyńskim, a 14 maja we Lwowie w roli Wojewody (Mazepa). Na sezon 1924/25 zaangażował się do Teatru Narodowego W Warszawie i wystąpił tu w roli Komandora (Don Juann Zorilli), ale wkrótce zachorował na oczy. Operacja nie udała się; Żelazowski stracił najpierw jedno, a potem drugie oko. Zamieszkał wtedy we Lwowie, w domku, który mu ofiarowano w dniu jubileuszu. Po raz ostatni wystąpił na scenie we Lwowie 29 czerwca 1927, w roli Horsztyńskiego.

Był „ponad średniego wzrostu, szeroko w ramionach rozrosły”, wedle zgodnej opinii świadków cechował go niepospolity temperament, wydawał się jednak „ciężki w muskułach, przez co i w ruchach nieco ociężały, mimo widocznej zaprawy sportowej” (Adam Grzymała-Siedlecki).

Głos miał „piękny, o barytonowym dźwięku, a skali szerokiej, sięgającej do dolnego basowego regestru, oko żywe i przy szczęśliwej oprawie podatne do scenicznego patrzenia, rysy giętkie, silnie nakreślone, a lubo dalekie od klasycznego rysunku, zupełnie wystarczające do repertuaru dramatycznego” (Aleksander Rajchman).

Na rozwój jego talentu wywarła przypuszczalnie znaczny wpływ „szkoła krakowska” Stanisława Koźmiana (którego był podobno ulubionym uczniem). Skłonny przedtem do przesadnej ekspresji, w Krakowie Żelazowski nabył kultu powściągliwości dochodzącego nawet zdaniem niektórych krytyków do przesady. Słynął w każdym razie z gry niezmiernie opanowanej, w geście oszczędny, w mowie niemal monotonny. „Trzeba się wsłuchać w jego słowo – pisał Teofil Trzciński – trzeba uchwycić wewnętrzny rytm subtelności, aby zrozumieć, jakie bogactwo odcieni drży w tym głosie, który nigdy nie pokusi się o zbyteczny efekt, który nigdy nie zrobi koncesji dla doraźnego skokietowania słuchacza”.

W budowie ról dbał przede wszystkim o oddziaływanie całości, pozornie bezbarwnej, w rzeczywistości skrywającej interpretację oryginalną, gruntownie przemyślaną. Zdaniem Grzymały-Siedleckiego mógł tu w późniejszych latach oddziałać na Żelazowskiego przykład Ermete’a Zacconiego. Spotęgowanie efektu osiągał nie tyle przez wielką siłę, ile przez ostry kontrast. M.in. stosował tzw. knalleffekt polegający na cichym wypowiadaniu dłuższego fragmentu, po którym następował nagły krzyk. Ten chwyt, w polskim aktorstwie znany od dawna (m.in. stosował go Jan Królikowski), mógł przejąć – znów wedle opinii Grzymały-Siedleckiego – od Josefa Kainza. W wykonaniu Żelazowskiego budził on zresztą zastrzeżenia. „Ucho słuchacza musiało być bardzo czułe – twierdzi Paweł Owerłło – ponieważ przy tej niespodzianej zmianie natężenia głosu zdarzało się, że słowa zupełnie ginęły”.

Swoją sławę zawdzięczał przede wszystkim repertuarowi tragicznemu. Z wielkim powodzeniem występował w tragediach Szekspira, w tytułowych rolach w Otellu, Ryszardzie III, Makbecie, a także w utworach romantycznych, np. jako Franciszek Moor (Zbójcy) i w tytułowej roli w Ludwiku XI. Jego możliwości były jednak bardzo rozległe i obejmowały także dramat współczesny; tu zasługują na wyróżnienie m.in. takie role Żelazowskiego jak: tytułowe w Pietro CarusoKoledze Cramptonie, Mistrz Henryk (Dzwon zatopiony), Oswald (Upiory). Wg Grzymały-Siedleckiego „najmilszą figurą sceniczną pozostał mu na zawsze typ uwodziciela”. Kiedy go wcielał na scenie, „trzeba było być w teatrze, by zachwycać się jego grą i być świadkiem tego, co się dzieje z niewieścimi wrażliwościami”. Jego uroda i temperament istotnie przyczyniały mu powodzenia, zwłaszcza w komedii. W tym repertuarze słynne były jego role Strasza (Rozbitki), Wacka (Wicek i Wacek) i wreszcie dwie „bodaj najkapitalniejsze w jego dorobku”: Baron Rocknitz (Szczęście w zakątku) i Hrabia de Larzac (Papa).

W filmie wystąpił tylko raz w roli Steinmetza (Bartek zwycięzca).

Był bardzo czynny jako reżyser teatralny, ceniony za wielostronne doświadczenie i takt. Był też pedagogiem, wykładał m.in. od 1900 w Klasie Dramatycznej przy WTM.

Ogłosił obszerne pamiętniki pt. Pięćdziesiąt lat teatru polskiego (Lwów 1921), przedrukowane częściowo we Wspomnieniach aktorów (Warszawa 1963).

Bibliografia

Cudnowski (il.); Got: Teatr Koźmiana: Grzymała-Siedlecki: Świat aktorski (il.); Koźmian: Teatr; Owerłło; Pepłowski: Siły sceny lwow. str.17-19; Pepłowski: Teatr we Lwowie II; Solski: Wspomnienia III); Trzciński: O teatrze; Warnecki; Wspomnienia aktorów (i1.); Zapolska: I Sfinks przemówi s. 262-270; R. Żelazowski: Pięćdziesiąt lat teatru polskiego, Lwów 1921 (il.); Dz. pol. 1950 nr 349 (A. Brayer); EMTA 1889 nr 286 (A. Rajchman); Kur. pozn. 1924 nr 64, 65 (Cz. Kędzierski); Scena pol. 1930 nr 6 (K. Makuszyński); Sł. pol. 1930 nr 69 (W. Kozicki); Afisze, Bibl. Jagiell.; Akt urodzenia w parafii Lichwin, pow. Tarnów.

Ikonografia

K. Żelechowski: Portret - T. im. Słowackiego, Kraków (garderoba L. Solskiego); J. Wysocki: Portret, brąz, medal, 1924 - MTWarszawa, SPATiF, T. im. Słowackiego Kraków; Z. Szpingier: Portret, karyk., rys., repr. Salon Literacki 1922 z. 1; Fot. pryw. i w rolach - Bibl. Nar. (Zakład Grafiki), IS PAN, MHKraków, Muzeum Mickiewicza Warszawa, MTWarszawa, SPATiF, zb. S. Dąbrowskiego.

Filmografia

1923 - Bartek zwycięzca.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965, PWN, Warszawa 1973. Zachowano konwencję bibliograficzną źródłowej publikacji.

2 zdjęcia w zbiorach :+

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji