Osoby

Trwa wczytywanie

Otto Axer

AXER Otto, pseudonim Otto Rex (3 sierpnia 1906 Przemyśl – 24 maja 1983 Warszawa),

scenograf. 

Był synem Saula Axera, nauczyciela muzyki, i Sary z Hutterów; jego pierwszą żoną była malarka Bronisława Mroczkowska (ślub 18 listopada 1930 w Krakowie), drugą redaktorka Olga z domu Giewusz (ślub 26 czerwca 1948 w Łodzi); był stryjem dyrektora i reżysera Erwina Axera (1917–2012).

Uczył się najpierw w gimnazjum w Wiedniu, potem w Przemyślu i Częstochowie. W 1924–29 studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, między innymi pod kierownictwem Karola Frycza, a w 1929–30 w krakowskiej Szkole Mistrzowskiej. Po otrzymaniu stypendium państwowego, w 1930–31 studiował w Paryżu. W 1932–37 pracował w Teatrach Miejskich pod dyrekcją Wilama Horzycy we Lwowie, używał wtedy pseudonimu Otto Rex.

W ciągu ponad pięciu lat zaprojektował scenografie do około 95. premier; debiutował 5 lutego 1932 komedią Drugie imię miłości, potem projektował do różnorodnego repertuaru, w tym wielu przedstawień komediowych i muzycznych. Współpracował najczęściej z Januszem Strachockim (Rozkosz uczciwości, Candida) oraz Wacławem Radulskim (Jim i Jill, Opera za trzy grosze, Moja siostra i ja, Rozkoszna dziewczyna). Wspólnie z Andrzejem Pronaszką był autorem scenografii do Magii w reżyserii Janusza Warneckiego i do Podróży po Warszawie w inscenizacji i reżyserii Leona Schillera. W sezonach 1937/38 i 1938/39 był scenografem w Teatrach Miejskich w Łodzi, gdzie opracował między innymi przedstawienia w reżyserii Schillera (Nie–Boska komedia, Nitouche, Nasze miasto, Korsarz) i w reżyserii Bronisława Dąbrowskiego (Rewizor, Świerszcz za kominem). Za najwybitniejsze osiągnięcia Axera w okresie przedwojennym Zenobiusz Strzelecki uważał ekspresjonistyczną, łączącą elementy humoru, groteski i tragizmu scenografię do Opery za trzy grosze (1933), Podróży po Warszawie (1934) i Nie–Boskiej komedii (1938). Dwie pierwsze, jego zdaniem, były bardziej wartościowe, bo bardziej malarskie, indywidualne, na przykład w Operze za trzy grosze zbudował pomost, nad którym wznosiła się wieża 

przedstawiająca syntetycznie miasto przez domy nawarstwione jeden na drugim. Domy te były namalowane szkicowo, swobodnie i charakteryzowały nędzę i brud.

Według Stefanii Skwarczyńskiej scenografię do Nie–Boskiej komedii podporządkował koncepcji Schillera, który romantyczny dramat pokazał z dystansu współczesnego człowieka. Współczesność wyrażała się sposobem potraktowania architektury.

Dał na przykład gotyk stworzony w erze żelbetonu. W oczy rzucała się nie tyle finezja i strzelistość łuków i ich wiązań, ile masyw kamienny opanowany przez linię śmiałą, energiczną. 

Lata II wojny światowej przeżył w Warszawie. W 1940 zmuszony do zamieszkania w getcie, tu do 1942 uczył w Szkole Grafiki i Rysunku. Od lipca do września 1942 ukrywał się na terenie getta, później przerzucony został na tak zwaną stronę aryjską, znalazł schronienie między innymi na Żoliborzu. Brał udział w powstaniu warszawskim, w zgrupowaniu Żyrafa II Obwód Żywiciel (pseudonim Zygmunt, Oleksiak), a po jego upadku został wywieziony do stalagu XI A w Altengrabow w Niemczech. 

Do pracy w teatrze wrócił już jesienią 1945. W sezonach 1945/46 – 1948/49 w Teatrze Wojska Polskiego pod dyrekcją Schillera w Łodzi zaprojektował między innymi scenografie do jego przedstawień: Igraszki z diabłem (1948) i Na dnie (1949, nagroda na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich; inscenizacja powtórzona w tym samym roku w Teatrze Polskim w Warszawie), a dla Jerzego Wyszomirskiego do Nocy gniewu (1947), Szelmostw Skapena (scena Teatru Powszechnego, 1946), Krwawych godów (Teatr Placówka, 1948) i Psa ogrodnika (Teatr Placówka, 1949). W łódzkim Teatrze Kameralnym projektował scenografie między innymi do: Szklanej menażerii (1947), Joanny z Lotaryngii (1948). Od 1 września 1949 został zaangażowany przez Schillera do Teatru Polskiego w Warszawie i opracował scenografię do jego ostatnich inscenizacji: Tai Yang budzi się (1950) oraz Bóg, cesarz i chłop (1950). Był autorem scenografii do przedstawień: Mądremu biada (1951), Lalka (1952), Polacy nie gęsi (1953; uwagę zwracały piękne kostiumy); Klucz od przepaści, Oficer werbunkowy – 1956; Gbury (1957); Maskarada, Maria Stuart Słowackiego, Mazepa – 1958; Dom Bernardy Alby, Port Royal – 1959; Don Carlos Schillera (1960), Eryk XIV (1961), Egmont (1962), Borys Godunow (1963), Irydion (1966), Wesołe kumoszki z Windsoru (1971). W dniu 31 stycznia 1973 z Teatru Polskiego odszedł na emeryturę. 

Był też autorem scenografii do wybitnych przedstawień w Teatrze Współczesnym w reżyserii Erwina Axera: Nasze miasto (1957), Biedermann i podpalacze (1959), Ifigenia w Taurydzie (1961). W Operze w Warszawie projektował między innymi scenografię do Fausta (1956), Pana Twardowskiego (1957), Króla Rogera (1965), a w Operetce Warszawskiej do Człowieka z La Manczy (1971). 

Poza Warszawą współpracował także z teatrami, między innymi w: Gorzowie Wielkopolskim (Antygona Anouilha i Cyd, 1961), Rzeszowie (Świętoszek, 1963), Lublinie (Aktor, 1965, nagroda na V Kaliskich Spotkaniach Teatralnych; Kleopatra i Cezar Norwida, 1968), Katowicach (Sześć postaci scenicznych w poszukiwaniu autora, 1970). Ostatnią scenografię przygotował do Gwiazdy Sewilli w Teatrze Ziemi Mazowieckiej (1972). Próbował sił także jako reżyser, w Teatrze Polskim w Warszawie wystawił Makbeta (1964). 

W 1958–72 w Teatrze TV opracował plastycznie kilkanaście spektakli, między innymi: Akcja Vega, Stranitzky i bohater narodowy, Jeleń, Kynolog w rozterce, Ojciec, Eurydyka Anouilha, Mieszczanin szlachcicem, Kaukaskie kredowe koło.

Był scenografem, który potrafił dostosować się do różnego rodzaju stylów, epok i repertuaru. Zdaniem Strzeleckiego profil artystyczny Axera wyznaczały prace wywodzące się z jego malarstwa. W scenografiach używał ciekawych, kontrastowych kolorów, operował swobodną, lekką kreską. Jego styl doskonale korespondował z repertuarem komediowym, wnosił tu wiele humoru, żywiołowości, stosował zabawne, pomysłowe rozwiązania techniczne. W latach 40. najlepsze scenografie stworzył do Igraszek z diabłem oraz Szelmostw Skapena.

W Szelmostwach Skapena port, morze, statek są namalowane jakby na wielkiej kartce krzywo przypiętej gwoździem (również namalowanym) w głębi sceny. Domki przypominają wymiarami małe mansjony, są także nieco krzywe. Koloryt jest ostry.

Ostrych barw używał też w Igraszkach z diabłem, nawiązujących do komedii dell'arte.

Dekoracje wykonane płasko, jak wycinanka papierowa, nadają inscenizacji charakter prowizoryczny, jarmarczny. Mała kurtyna, częściowo tylko zakrywająca scenę, jest pozszywana z łat i opatrzona napisem krzywym i nieudolnym 

(Strzelecki);

bardzo pomysłowe i zabawne były kostiumy (wzorowane na ludowych, ubrania i kapelusze aniołów, eleganckie fraki diabłów, bogate stroje wojskowych). W latach 50. w Teatrze Polskim projektował realistyczne wnętrza w dramatach rosyjskich lub monumentalne konstrukcje w dramatach szekspirowskich i romantycznych, na przykład Maskarada

rozegrana została w dekoracjach pełnych przestrzeni, światła i powietrza, czystych, stylowych i zimnych. Było to bardzo piękne przywołanie empire'u 

(Kott). 

Inny charakter miały jego prace w Teatrze Współczesnym, gdzie operując prostymi środkami, tworzył niezapomniane obrazy, na przykład w Ifigenii w Taurydzie poszerzył przestrzeń sceny podestem wychodzącym poza rampę, za pomocą kilku kolumn i posągu zbudował świątynię, a w tle pozostawił wielki, czarny horyzont, na którym rysowały się ostro postaci aktorów. Doskonale posługiwał się kolorem, na przykład w Kluczu od przepaści kontrasty szarości i czerni nadały głębię małej scenie, w Domu Bernardy Alby i Port Royal dominowały czerń i biel, w Don Carlosie złoto, czerwień i czerń podkreślały przepych kostiumów, a w Królu Rogerze barwna faktura ścian przypominała polichromię pałaców i świątyń. Często posługiwał się wielkimi, rozmalowanymi, na wpół przezroczystymi płaszczyznami (parawanami), o impresjonistycznej fakturze, za pomocą których budował ściany pałaców, kolumny, korytarze, zaułki, na przykład w Don Carlosie, Irydionie, Królu Rogerze.

W 1947–49 wykładał scenografię w warszawskiej Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej z siedzibą w Łodzi, a w 1949–52 w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie. Zajmował się także malarstwem i grafiką, ilustrował książki, na przykład Alkada z Zalamei (wydanie 1954), Teatro Brevo Lorki (wydanie 1966). Przed wojną swoje obrazy, grafikę, rysunki prezentował między innymi w Pałacu Sztuki w Krakowie, w Instytucie Propagandy Sztuki i Galerii Zachęta w Warszawie, Muzeum Przemysłu we Lwowie, poza tym w Brukseli, Oslo, Sztokholmie, Malmö. Po wojnie miał liczne wystawy w kraju, na przykład w Warszawie kilkakrotnie w Zachęcie i w Muzeum Teatralnym (na przykład w 1991 w 85. rocznicę urodzin Axera pokazano jego malarstwo i rysunki) oraz za granicą, między innymi w Paryżu, Londynie, Mediolanie, Moskwie, Pradze, Berlinie. Malował portrety artystów, na przykład Leona Schillera, Ireny Eichlerówny, Zofii Kucówny. W 1963 otrzymał Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki I stopnia, a w 1965 Il stopnia za całokształt twórczości. Był Członkiem Zasłużonym ZASP–u.

Bibliografia:

Almanach 1982/83; E. Axer: Ćwiczenia pamięci. Seria pierwsza, Warszawa 1984; Axer. Roszkowska. Malarze teatru. Katalog wystawy, Muzeum Teatralne, Warszawa 2003 (il.), Csató: Polski t. współczesny; Dąbrowski: Na deskach t. 3; Fik: 35 sezonów; Kaszyński: Teatr łódz.; Komorowska: Kronika t. muz. 1944–89; Komorowska: Za kurtyną; Kott: Miarka za miarkę s. 124 (cyt.); Kott: Poskromienie złośników s. 149; Krasiński: T. Polski 1939–2002; Linert: T. Śląski 1949–92; Marczak–Oborski: Teatr 1918–39; Marczak–Oborski: Teatr 1918–65; Materiały do dziejów ASP w Krakowie 1895–1939, Wrocław 1969 t. 2; Mrozińska: Szkoła; Mrozińska: Trzy sezony; Osiński: Repertuar; K. Puzyna: To, co teatralne, Warszawa 1960; SAP warsz.; Schiller: Droga przez teatr; Skwarczyńska: Trzy opracowania; Strzelecki: Kierunki scenografii (cyt.); Strzelecki: Plastyka teatr. (cyt.); Strzelecki: Współczesna scenografia; T. przy ul. Cegielnianej; TE; Warsz. szkoła teatr.; Pam. Teatr. 1993 z. 1–2 s. 315–317; Polityka 1983 nr 24 (R.M. Groński); Teatr 1974 nr 4 (B. Osterloff); Akty: urodzenia, Arch Państw, w Przemyślu, małżeństw: Arch. USC Kraków i Arch. USC Łódź, zgonu nr I/834/1983, Arch. USC Warszawa; Akta, T. Polski Warszawa, ZASP (fot.); Katalog wystaw i wycinki prasowe, Dokumentacja Plastyki Współczesnej, IS PAN; Wywiad z A., IS PAN; Zbiory A., MTWarszawa, www.1944.pl

Ikonografia:

A. Stopka: Portret, karyk., rys., repr. Teatr 1954 nr 15; O. Axer: „Autoportret ironiczny”, 1963, rys., tusz, repr. katalog: Otto Axer malarstwo rysunek, Warszawa Zachęta, 1985; W. Daszewski: Portret, karyk., rys., repr. Teatr 1972 nr 15; Fot. – IT Warszawa, MTWarszawa, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, Instytut Sztuki PAN Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

 

Otto Axer, pseud. O. Rex (3 VII 1906 Przemyśl - 24 V 1983 Warszawa), scenograf, malarz, pedagog. W 1924-30 studiował w krak. ASP, w 1930-31 był stypendystą w Paryżu. Jako scen. zadebiutował w 1932 i do 1939 związany był z T. Miejskimi we Lwowie i Łodzi (1937-39). Początkowo używał pseudonimu. Współpracował m. in. z Leonem Schillerem ("Podróż po Warszawie" Schobera, z A. Pronaszką, "Nieboska komedia" Krasińskiego, "Nasze miasto" Wildera, "Korsarz" Acharda). W czasie wojny uczył w Szkole Rzemiosła w Warszawie, potem był więźniem obozu w Altengrabow, po powrocie do kraju nadal współpracował z Schillerem w T. Wojska Polskiego w Łodzi (1946-49), następnie był scenografem T. Polskiego w Warszawie (1949-73). Gościnnie współpracował m. in. z T. Kameralnym Domu Żołnierza, T. Powszechnym i T. im. Jaracza w Łodzi, z T. Współczesnym i Wielkim w Warszawie, T. im. Wyspiańskiego w Katowicach, T. im. Osterwy w Lublinie. Powojenne jego prace, to m. in. "Igraszki z diabłem" Drdy, "Na dnie" Gorkiego, "Don Carlos" Schillera, "Maria Stuart" Słowackiego, "Irydion" Krasińskiego, "Makbet" Shakespear'a (także własna reż., 1964), "Biedermann i podpalacze" Frischa, "Ifigenia w Taurydzie" Goethego, "Hrabina" Moniuszki, "Król Roger" Szymanowskiego. 1 II 73 przeszedł na emeryturę. Uprawiał malarstwo, grafikę, ilustracje. W l. 1947-52 wykładał w PWST Łodzi, potem Warszawie, od 1959 współpracował z telewizją, od 1979 był Zasłużonym Członkiem SPATiF-ZASP.

Źródło: Almanach Sceny Polskiej 1982/83, tom XXIV, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1987

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji