Aleksander Aleksy
ALEKSY Aleksander (16 XII 1905 Charków - 14 XI 1977 Lublin), aktor, reżyser. Był synem Józefa i Konstancji A., mężem suflerki i inspicjentki Marii Wandy A. z Mierzejewskich. Uczył się w Gimn. św. Katarzyny w Petersburgu i na wieczorowych kursach maturalnych w Wilnie. W 1922 był słuchaczem Wil. Szkoły Dram. i w sez. 1922/23 jako uczeń występował w wil. T. Powszechnym im. Syrokomli oraz w T. Wielkim; pierwsze role: Antek ("Polacy w Ameryce"), Dutkiewicz ("Kościuszko pod Racławicami"). Potem wyjechał do Lwowa, gdzie został słuchaczem Szkoły Dram. F. Frączkowskiego i ukończył ją w 1925; występował tu równocześnie w T. Bagatela i Wielkim. Po zdaniu w 1925 egzaminu ZASP-u, prawdopodobnie był aktorem w Grodnie. W drugiej poł. 1926 występował w T. Polskim w Kaliszu, w sez. 1927/28 w T. Miejskim w Toruniu, gdzie wiele grał, m.in. Rodryga ("Otello"), Kościuszkę ("Książę Józef Poniatowski"), Janka ("Krakowiacy i Górale"), Grzelę ("Szkoła żon"). Na sez. 1928/29 zaangażował się do T. Miejskiego w Grodnie; współpracował tu z socjalistycznym pismem "Postęp" i z t. robotniczymi (np. w maju 1929 reżyserował przedstawienie rewiowe w T. TUR "Glob"). Za zorganizowanie strajku wśród zespołu technicznego t. grodzieńskiego został zawieszony w pracy; występował wówczas z krótkimi numerami estradowymi przed seansami film. w Lublinie. W 1929-31 występował w Łodzi w T. Popularnym i T. Dobry Wieczór; 1931-38 prowadził własne imprezy objazdowe, a także grywał m.in. we Lwowie, Wilnie, Bydgoszczy, Poznaniu, Katowicach, Grodnie. Działał aktywnie w lewicowym skrzydle PPS-u. Występował sporadycznie w Warszawie, np. w listopadzie 1929 w Operetce Reprezentacyjnej, a we wrześniu 1932 w rewii w T. Osa. W sez. 1938/39 grał w T. Malickiej w Warszawie. Podczas II wojny świat, przebywał w Łodzi; w 1941 aresztowało go gestapo i nast. przez dwa lata był więziony; 19 I 1945, po wkroczeniu Armii Czerwonej, ponownie aresztowany, trzy lata przebywał w ZSRR. Od stycznia 1948 należał do zespołu T. Miejskiego w Kaliszu; reżyserował tu "Dom pod Oświęcimiem". W sez. 1948/49 był aktorem T. Dolnośląskich we Wrocławiu; grał Herberta Price'a ("Pociąg widmo"), Honorowego konsula Chile ("Lew na placu"). Od sez. 1949/50 wrócił do Kalisza; od lutego 1950 do końca tego sez. był jednym z kier. artyst. teatru; reżyserował wtedy "Niemców" (grał Petersa), "Odwety" (grał Okulicza). W sez. 1950/51 pracował najpierw w T. Ziemi Rzeszowskiej w Rzeszowie (reżyserował "Pieją koguty", "Damy i huzary"), nast. w T. Dramatycznych w Częstochowie, w sez. 1951/52 nadal w Częstochowie. W czerwcu 1952 przybył do Lublina, by objąć rolę Podstolego ("Zbiegowie") po nagle zmarłym J. Rygierze. Od pocz. sez. 1952/53 do końca życia był aktorem T. im. Osterwy w Lublinie (od 1973 jako emeryt). W t. lub. od 1955 zajmował się też reżyserią, wystawił m.in. "Dramat księżycowy" (1956), "Maskaradę" M. Lermontowa (1962), "Damy i huzary" (1965), "Pożądanie w cieniu wiązów" (1972). Gościnnie reżyserował m.in. "Wesołą wdówkę" w T. Muzycznym w Lublinie (1958)," Pannę mężatkę" w T. Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze (1959). Tłumaczył dramaty z języka rosyjskiego. W Lublinie obchodził jubileusze: 4 VII 1958 trzydziestopięciolecia jako Major ("Panna mężatka"), 27 III 1969 czterdziestopięciolecia jako Doktor ("W małym domku") i 16 IX 1973 pięćdziesięciolecia jako Horodniczy ("Rewizor"). Często występował w t. radiowym. Najpełniejszy rozwój jego aktorstwa przypadł na ostatni okres pracy, kiedy był związany z t. lubelskim. Wtedy również odnosił największe sukcesy i był ulubieńcem lub. publiczności zarówno w repertuarze poważnym, jak i komediowym. Do najważniejszych jego ról lub. zaliczano: Makarenkę ("Poemat pedagogiczny", 1952), Szambelana ("Głupi Jakub", 1954), Korbuta ("Dom na Twardej", 1954), Wojewodę ("Mazepa"), Damazego ("Pan Damazy") i Prochora ("Wassa Żeleznowa") - wszystkie w 1955, oraz Majora ("Fantazy", 1956), Messerschmanna ("Zaproszenie do zamku", 1957), Wurma ("Intryga i miłość", 1958), Filipa II ("Don Carlos", 1959), Phila Hogana ("Księżyc świeci nieszczęśliwym", 1960), Jaskrowicza ("Grzech", 1963), Dyndalskiego ("Zemsta", 1968), Papieża ("Kordian", 1970), Efraima Cabota ("Pożądanie w cieniu wiązów", 1972). Miał "wyrazistą i charakterystyczną twarz" (A.L. Gzella), "ciemny, niski, mięsisty głos" (J. Rakowiecki) i znakomitą dykcję. Interesowały go postacie o skomplikowanej, nieraz bliskiej anomalii psychice. Według M.Bechczyc-Rudnickiej w każdej roli starał się "wydobywać zalążki dobra, choćby i najsłabiej w tekście zamarkowane", "jakby pragnął być obrońcą ludzi nieszczęśliwych" zarówno tych słabych jak i silnych, a więc także "nie wzdragał się być adwokatem drapieżców ponoszących klęskę"; ona też pisała: "to właśnie współczucie dla człowieka, programowe i odruchowe wyszukiwanie dla niego okoliczności łagodzących, przyczyniło się do zdobycia przez Aleksego owego sentymentu publiczności". J.Rakowiecki, reżyser przedstawienia " Księżyc świeci nieszczęśliwym", wskazując na środki aktorskie A., tak opisywał go w tej sztuce: "charakterystyczne przechylenie głowy, gorzki uśmiech Phila, rozumiejące i kpiarskie spojrzenie, to wszystko, co jest poza librettem, poza scenariuszem roli, stanowi o nie bluffowanej duszy postaci scenicznej". Według.Bechczyc-Rudnickiej najlepiej odpowiadał aktorskim dyspozycjom A. "pełnowartościowy, głęboki dramat psychologiczny, ostro konfliktowy, lecz nie patetyczny, w komedii zaś- mądra realistyczna satyra, nie groteska".
Bibl.: Almanach 1977/78; Bechczyc-Rudnicka: Uchylanie masek s. 54, 64, 135-140, 147, 152-153, 179, 238-239, 279, 344, 388, 438, 440; Jego siła (m.in. rozmowa z A.; il.); Kaszyński: Teatralia; Kwaskowski; Lub. t. dram. 1944-79 (il.); T. lubelski 1944-64 (m.in. wspomnienia A. o jego karierze scen.; il.); Wilski: Szkolnictwo; Wodnarowie; Kalendarz Lub. 1967 s. 84-87 (A.L. Gzella); Kamena 1973 nr 19 (wywiad z A.; il.), 1983 nr 23; Kur. Lub. 1976 nr 88, 93 (il.), 98 (il.), 103 (il.), 109 (il.), 118 (il.), 126 (il.) - "Ze wspomnień aktora" (obszerne wspomnienia A. o karierze scen.); Kur. Warsz. 1929 nr 309, 1932 nr 261; Sztandar Ludu 1969 nr 73 (J. Rakowiecki); Teatr 1972 nr 18 (M. Bechczyc-Rudnicka; il.); Afisze, programy (m.in. program jubileuszu trzydziestopięciolecia A., lipiec 1958, Lublin) oraz wycinki prasowe, IS PAN; Akta (tu fot.), ZASP.
Ikon.: NN: Portret, karyk., rys., 1973, repr. fot. - ZASP;
Fot. - Bibl. Nar., IS PAN, ZASP.
Film.: Materiały - Archiwum TV Warszawa.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994
