Osoby

Trwa wczytywanie

Alojzy Żółkowski

ŻÓŁKOWSKI Alojzy Gonzaga Jazon (4 grudnia 1814 Warszawa – 25 listopada 1889 Warszawa),

aktor, śpiewak.

Był synem Fortunata Alojzego ŻółkowskiegoMarii Ludwiki Żółkowskiej, bratem Lucjana Żółkowskiego, bratem przyrodnim Nepomuceny Kosteckiej, ojcem Alojzy Żółkowskiej. Opiekunami rodziny po śmierci ojca w 1822 zostali Ludwik Adam DmuszewskiBonawentura Kudlicz.

Ukończył cztery klasy szkoły Pijarów w Warszawie. Uczył się muzyki u Karola Kurpińskiego, a śpiewu u Józefa Polkowskiego. Aby się uwolnić od służby w wojsku rosyjskim, wstąpił w 1832 do chóru teatralnego z obo­wiązkiem statystowania w dramatach i komediach. Debiutował w Teatrze Wielkim 27 października 1833 śpiewając partię Lorda Kookburna (Fra Diavolo), w zastępstwie za Józefa Zdanowicza. Zaangażowany, grał zgodnie z kontrak­tem „role drugich młodych, charakterystyczne, komicz­ne według rozdania, jako też w operach basso-parlante” choć głosu wybitnego nie posiadał; najlepiej odpowia­dały mu wówczas role w wodewilach.

Już w pierwszych latach pracy scenicznej przejawiał wielki talent komiczny. Jego pierwszą znakomitą rolą był Baron d’Argentieres (Zachód słońca). W 1839 i 1840 chorował i w lecie leczył się w Sopocie kąpielami morskimi. 19 lutego 1849 ożenił się z Teklą Skalską. W lecie 1856 i w maju 1870 przeprowadzał kurację w Karlsbadzie. W czasie swojej długiej kariery występował wyłącznie w Warszawie i tylko parę razy wyjeżdżał do Skierniewic (np. w 1858 i 1875), aby tam w teatrze dworskim grać przed carami rosyjskimi i ich gośćmi. Uczestniczył też w przedstawieniach dwor­skich w teatrze w Pomarańczami i na Zamku Warszawskim. Mimo złego stanu zdrowia i nabytego w 1873 prawa do emerytury, przez ostatnie dziesięć lat swego życia in­tensywnie pracował w teatrze; stwarzał nowe postacie, powtarzał dawne role, obchodził trzy jubileusze: czter­dziestopięciolecie – 27 października 1878, pięćdziesięciolecie – 18 czerwca 1883 i pięćdziesięciopięciolecie – 20 listopada 1888.

Notował w swych dzienniczkach z ogromną dokładno­ścią każdy występ wraz z ilością wywoływań i oklasków, każdy wydatek choćby najmniejszy, każdą wizytę kole­gów aktorów, każde zasłabnięcie, każdą butelkę wypite­go z kolegami wina i każdy list zastawny wymieniony w kantorze lub banku. Zarabiał bardzo wiele. (Naj­więcej ze wszystkich aktorów polskich tego okresu.) Ostatni raz wystąpił 14 listopada 1889 w roli Barona (Serafina) i mimo wyczerpania atakiem choroby „z piorunującą siłą oddał scenę przekleństwa”. Leżąc śmiertelnie chory studiował jeszcze rolę w Hipnotyzmie.

„Czy aktor może być genialny?” – zapytał Władysław Bo­gusławski i wytoczywszy liczne zastrzeżenia odpowie­dział: „A jednak scena nasza ma Żółkowskiego”, którego trzeba uznać za „zjawisko wyjątkowe, nieprześcignione dotąd na żadnej scenie”. „Wzrostu więcej niż średniego, prawie wysoki, budowy kształtnej, szy­kownej, pozwalającej nawet w spoczynku domyślać się ruchów szlachetnych, spokojnych, powściągliwych”; twarz „o szerokim rozumnym czole, ciemnoblond okolona włosem, o oczach wielkich, pogodnych, o nosie kształtnym, uderzała jakimś serio nastrojem” (Władysław Bo­gusławski). Głos miał zdaniem Władysława Szymanowskiego „silny, dźwięczny”, „rozległy w skali”. Bogusławski podkreślał, że Żółkowski „rzadko, w ostateczności tylko uciekał się do łatwego realizmu, opartego na grubej plasty­czności zewnętrznej charakterystyki; lecz istotną, naj­ważniejszą charakterystykę przedstawianej postaci skła­dał z rysów duchowych, psychologicznych, temperamentowych, odsuwając peruki, mastyksy i malowidła na drugi plan”.

Nie odznaczał się głębszą kulturą literacką, czytał niewiele poza prasą codzienną, ale pracy nad rolą poświęcał wiele czasu stosując na egzemplarzu specjalne podkreślenia i znaczki. Każdą rolę miał też bezbłędnie opanowaną pamięciowo. W peł­ni rozwoju talentu grał tylko te postacie, które zdołał sobie unaocznić we własnej wyobraźni po przeczytaniu roli. Zdaniem Kazimierza Kaszewskiego „Komentarza innego nie miał jak utwór, resztę odnajdował w sobie”.

Grając często postacie o zbliżonych cechach charakteru potra­fił znakomicie je zróżnicować: „Unikanie podobieństw tak daleko posunięte jest u Żółkowskiego, że je nawet w drobnych dostrzec można szczegółach. W dwóch sztukach łapie Żółkowski muchy – ale przyjrzyjmy się tylko, jak się to inaczej w Drzemce pana Prospera, inaczej w Przezornej mamie odbywa” – pisał Bogusław­ski – „Pan Prosper opędza się bezmyślnie uprzykrzo­nemu owadowi ociężałym ruchem ręki człowieka, który usypia i który chce tylko zawadę do snu usunąć, nie żywiąc żadnej dla natrętnicy nienawiści. Mąż Przezor­nej mamy ściga muchy i tępi je klapką z zaciętością myśliwego, śledzi, zaczaja się i uderza jak strzelec, który zna obyczaje swojej zwierzyny i dla którego te łowy są jedną z najważniejszych spraw życia”.

Najchęt­niej grał w utworach współczesnych sobie pisarzy polskich i francuskich, m.in. szesnaście ról w sztukach Eugène’a Scribe’a, dwa­naście – Józefa Korzeniowskiego, jedenaście – Aleksandra Fredry.

Ważniejsze role: Książę de Bouillon (Adrianna Lecouvreur), Margrabia de Rochepeans (Safanduły), Szarucki (Majster i czeladnik), Szambelan (Pan Jowialski), Geld­hab (Pan Geldhab), Jenialkiewicz (Wielki człowiek do małych interesów), Prosper Brona (Drzemka pana Pros­pera), Bolbecki (Consilium facultatis), Cromwell (Muszkietery), Hr. Fontblanche (Przebudzenie się lwa), Nar­cyz (Pafnucy i Narcyz), Ignacy (Marcowy kawaler). Z ról szekspirowskich grał tylko Poloniusza (Hamlet), z molierowskich Trzpiotalskiego (Mieszczanin szlachci­cem). Nie odniósł w nich sukcesów. Z powodzeniem natomiast śpiewał w operach, m.in. partię Don Basilia (Cyrulik sewilski), a przede wszystkim Podczaszyca (Hrabina) ze słynną sceną „z zieleniaczkiem”.

Bibliografia

Almanach Żółkowskiego - (tu bibl., il. oraz wybór re­cenzji, z których cytaty w tekście); Szczublewski: Teatr warsz. (il).

Ikonografia

F. Kostrzewski: Z. jako Podczaszyc (Hrabina), olej, 1889 - MNWarszawa; F. Kostrzewski: Ż. jako Rosenblatt (Złoty cielec), olej, 1889 i Ż. jako Radca Desperieres (Sztuka przypodobania się), olej, 1889, fragm. drewnianego parawanika - zb. E. Barszczewskiej Warszawa; F. Kostrzewski: Ta­bleau (6 ról), akw., repr. Tyg. ilustr. 1902 nr 52; F. Kostrzew­ski: Ż. jako Papkin (Zemsta), jako Szarucki (Majster i czelad­nik), jako Geldhab (Pan Geldhab), jako Bolbecki (Consilium facultatis), akw.-IS PAN; K. Kloss: Portret, brąz, płasko­rzeźba, 1878 - MTWarszawa; J. Meissner: Portret, medal, 1882 - Bibl. Ossol., MNWarszawa; J. Woydyga: Ż. jako Margrabia de la Seigliere (Helena de la Seigliere), marmur, 1894- MTWarszawa; Cz. Makowski: Portret,plakieta, gips - MNWarszawa; L. Pyrowicz: Portret, marmur, ok. 1892, me­dalion na grobowcu, Cmentarz Powązkowski Warszawa; NN: Ż. jako Briquet (Siedem dziewcząt pod bronią), lit., Teatra Warszawskie 1835, Seria A, Oddział II, 6; NN: Ż. jako Baron d’Argentieres (Zachód słońca), lit., Teatra Warszawskie 1837, Seria B, Oddział I, 1; NN: Ż. jako Bauchan (Dwa pojedynki), lit., Teatra Warszawskie 1838, Seria A, Oddział III, 2; NN: Ż. jako Szymon (Biedny rybak), lit., Teatra Warszawskie 1839, Seria A, Oddział III, 6; NN: Ż. jako Edwin (Krewni), lit., Teatra Warszawskie 1840, Seria A, Oddział III, 9; J. Głowacki (zakład lit. F. Schustra Warszawa): Z. jako Sznaps (Mina, cór­ka burmistrza), lit., J.T.S. Jasiński: Prace dramatyczne, t. II, Warszawa 1838-39, też teka XV Rycin do Prac dramatycznych J.T.S. Jasińskiego - BUW (Gabinet Rycin); J. Głowacki (za­kład lit. Banku Polskiego Warszawa): Z. jako Hydrogen (Szpi­tal wariatów), lit., Świat Dramatyczny 1839; S. Oleszczyński (zakład lit. Banku Polskiego Warszawa): Portret, lit., 1839 - Bibl. Nar. (Zakład Grafiki); J. Simmler: Portret (Artyści sceny warszawskiej 1852), lit. - MNWarszawa, MTWarszawa; W. Dummler(zakład lit. A. Dzwonkowskiego): Portret, lit., 1866 - MNKraków (Gabinet Rycin); W. Gerson, J. Zinberg: Portret, lit., 1873, repr. Rapacki: Sto lat; K. Miller: Portret, lit., Mu­cha 1875 nr 2; NN: Ż. jako lew, karyk.,lit., Mucha 1878 nr 43; K. Mordasewicz: Portret, rys., 1880 - MTWarszawa; F. Kos­trzewski: Tableau (9 ról), rys., 1889 - IS PAN; J.Łopieński: Portret, suchoryt, ok. 1890 - MTWarszawa; S. Lentz: Ta­bleau (3 role), rys. repr. Tyg. ilustr. 1886 nr 177 i Tableau (3 role), rys., repr. Tyg. ilustr. 1889 nr 361; S. Lentz: Portret, karyk.,rys., repr. Świat 1908 nr 13; H. Piątkowski: Ż. w swoim mieszkaniu, rys. - MNWarszawa; Fot. pryw. i w rolach - Bibl. Nar. (Zakład Grafiki), IS PAN, MHKraków, Muzeum Mickiewicza Warszawa, MTWarszawa, SPATiF.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN, Warszawa 1973.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji