Osoby

Teatrolog, reżyser, pedagog, działacz społeczny. 

Ur. 5 maja 1890 we wsi Staremiasto k. Podhajec (we wschodniej Galicji, Austro-Węgry), zm. 11 marca 1967, Tel-Aviv (Izrael).

Syn Bernarda i Sali z Gellertów. Dzieciństwo spędził w Stanisławowie, gdzie rodzice przeprowadzili się, gdy miał trzy lata. Tam uczył się w polskiej szkole powszechnej, a popołudniami w chederze. Podczas nauki w gimnazjum pobierał prywatne lekcje hebrajskiego i religii żydowskiej. W ostatnich klasach szkoły średniej stał się zwolennikiem jidyszyzmu, w 1908 wziął udział w konferencji językowej w Czerniowcach. Po maturze rozpoczął studia prawnicze we Lwowie, ale bardziej interesowało go bujne życie artystyczne miasta. W 1910 przeniósł się do Wiednia, studiować w Akademie für Musik und darstellende Kunst, nie zdał jednak egzaminu wstępnego. Kontynuował studia prawnicze na uniwersytecie wiedeńskim, gdzie w 1916 uzyskał tytuł doktora praw. Równocześnie rozwijał zainteresowania artystyczne, pobierając prywatne lekcje pod kierunkiem Alberta Heinego, aktora i reżysera (przyszłego dyrektora Burgtheater). W 1916–1917 przebywał w Berlinie, gdzie poznawał nowoczesne trendy teatralne w szkole Maxa Reinhardta; na tamtejszym uniwersytecie zetknął się z pionierem teatrologii Maxem Hermannem. Opublikował artykuł z historii teatru żydowskiego w niemieckojęzycznym czasopiśmie „Der Jude”, wydawanym przez Martina Bubera (1917 nr 8, 1918 nr 1–4).

W 1918 przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował w niemieckiej administracji okupacyjnej; po zakończeniu I wojny światowej pracował jako nauczyciel w szkole średniej (do 1933) i jako doradca prawny w organizacjach żydowskich. W Warszawie szybko nawiązał współpracę z entuzjastami teatru jidysz.

W 1919 współpracował z pierwszą formacją Trupy Wileńskiej – wyreżyserował sztukę Furman Henshel (Woźnica Henshel) Hauptmanna. Z drugą formacją Trupy Wileńskiej zrealizował m.in.: Szaloma Asza Kidesz Haszem (Uświęcenie [Bożego] Imienia, 1928), we własnej adaptacji (250 przedstawień), Shaylok (Kupiec wenecki, 1929) Shakespeare'a, Yidn-shtot (Żydowskie miasto, 1929) Aarona Zeitlina, Büchnera Śmierć Dantona (1930).

Założył Żydowską Szkołę Sztuki Dramatycznej w Warszawie (1922–1924), a później Żydowskie Studio Teatralne (1929–1933). Kształcenie aktorów w ŻST oparte było na metodzie Stanisławskiego, oprócz ściśle teatralnych program obejmował takie przedmioty jak psychologia, fizjologia, historia teatru europejskiego i teatru żydowskiego, historia Żydów, a także edukacja seksualna i higiena. Absolwenci ŻST stanowili trzon awangardowego teatru o charakterze półzawodowym pn. Żydowskie Studio Eksperymentalne Teatru Młodych (Jung Teater, 1932–1939), założonego i kierowanego przez Weicherta (m.in. Boston, prem. 3 lutego 1933, Mississippi, prem. 19 marca 1935).

Był jednym z ważnych krytyków towarzyszących żydowskiemu życiu teatralnemu; wybór tekstów wydał w jęz. jidysz pt. Teater un drame (Teatr i dramat, wyd. 1. Warszawa 1922, wyd. 2. poszerzone Wilno 1926), redagował m.in. pismo „Ringen” (jid. Kręgi), był członkiem redakcji kilku żydowskich czasopism teatralnych.

Działacz Związku Artystów Scen Żydowskich (prezes w latach 1925–1927), wiceprzewodniczący Żydowskiej Sekcji PEN-Clubu.

W czasie II wojny światowej przebywał w gettach Krakowa i Warszawy, pełniąc funkcje w akceptowanych przez Niemców organizacjach pomocowych: był przewodniczącym Komisji Koordynacyjnej Żydowskich Organizacji Społecznych, następnie Żydowskiej Samopomocy Społecznej, a po jej zlikwidowaniu kierował Żydowskim Urzędem Samopomocy. Z tego powodu po wojnie został oskarżony o kolaborację. Sąd w Krakowie (1945) oczyścił go z zarzutów, jednak w 1949 został potępiony przez Sąd Społeczny przy Centralnym Komitecie Żydów Polskich.

W 1957 Weichert osiadł w Izraelu. Wydał m.in. tomy wspomnień: Jidisze ałejnhilf. 1939–1945 (Żydowska samopomoc. 1939–1945, 1962); Zichrojnes (Wspomnienia, cztery tomy, 1960–1970).

Janusz Legoń (2017)

Bibliografia

• Weichert Michał: Studio Teatralne i Jung Teater. Fragment wspomnień, przeł. Tomasz Kuberczyk, „Pamiętnik Teatralny” 1992, z. 1–4;
• Kuligowska-Korzeniewska Anna, Leyko Małgorzata (red.): Teatr żydowski w Polsce, Łódź 1998;
• Węgrzyniak Rafał: Trupa Weicherta albo Zeitheater w jidysz, „Dialog” 2006 nr 2;
• Węgrzyniak Rafał: Procesy doktora Weicherta, Warszawa 2017;
• Veidlinger Jeffrey: From „Boston” to „Mississippi” on the Warsaw Yiddish Stage [w:] Inventing the Modern Yiddish Stage. Essays in Drama, Performance and Show Business, red. Joel Berkowitz, Barbara Henry, Detroit 2012 s. 136-161; fragmenty na Google Books;
• Żbikowski Andrzej: Sąd Społeczny przy CKŻP. Wojenne rozliczenia społeczności żydowskiej w Polsce, Warszawa 2014.