Osoby

TRAPSZO Anastazy Franciszek (2 maja 1832 Zamość – 11 lipca 1898 Kraków),

aktor, reżyser, dyrektor teatru.

Był synem Franciszka Ksawerego Trapszy, urzędnika, i Domiceli z Kwasiborskich, ojcem  Marcelego Trapszy, Stanisława Trapszy, Ireny Trapszo i Tekli Trapszo. W 1853 ukończył w Warszawie gimnazjum realne i jako zdolny matematyk został nauczycielem tego przedmiotu, najpierw w Pińczowie, potem w Warszawie. W 1854 wstąpił do warszawskiej Szkoły Dramatycznej; był uczniem Jana Tomasza Seweryna Jasińskiego.

Debiutował we Lwowie 31 października 1856 jako Stanisław (Hrabia na Walorach); w lecie 1857 był kierownikiem zespołu lwówskiego podczas wyjazdu do Brodów i Przemyśla. Na sezon 1857/58 zaangażował się do zespołu Tomasza A. Chełchowskiego i Pawła Ratajewicza w Lublinie. 13 kwietnia 1858 debiutował w Warszawskich Teatrach Rządowych w roli Bernarda (Mauprat); zaangażowany do zespołu dramatu, pracował tu do 1866.

W 1861 i 1862 brał udział w konspiracji; w 1863 aresztowany, został zwolniony dzięki staraniom Alojzego Żółkowskiego i Wiktoryny Bakałowiczowej.

W 1864 opracował szczegółowy projekt założenia teatru ludowego, zatwierdzony w 1865 przez Radę Administracyjną pod przewodnictwem namiestnika Fiodora Berga. Wskutek nieporozumień między Bergiem i dyrektorem Komisji Spraw Wewnętrznych księciem Czerkaskim, projekt ten nie był jednak zrealizowany, podobnie jak i przygotowany przez Trapszę plan reorganizacji zespołów prowincjonalnych w zaborze rosyjskim; obejmował on m.in. współpracę dyrekcji w zakresie repertuaru i uzgadniania tras objazdu, poddanie zespołów pod opiekę Warszawskich Teatrów Rządowych, wprowadzenie nadzoru artystycznego i utworzenie w Lublinie szkoły dramatycznej dla teatrów prowincjonalnych. Czynny przez cały czas jako aktor, Trapszo dawał również lekcje deklamacji i gry aktorskiej. W 1865 wykładał deklamację w warszawskim Instytucie Muzycznym. Od 16 do 27 marca 1866 występował gościnnie w zespole Pawła Ratajewicza w Lublinie, a 14 maja tego roku w teatrze krakowskim w roli Cześnika (Zemsta) oraz w mono-dramacie Pan Stefan z Pokucia.

Od 21 czerwca do 16 września 1866 kierował w Lublinie zespołem, do którego należeli przede wszystkim jego uczniowie. Zaangażował też młodego Bolesława Leszczyńskiego, na gościnne występy zaprosił Irę Aldridge'a. W połowie września wyjechał z zespołem do Radomia, skąd wrócił 21 października do Lublina na sezonie 1866/67. 1 kwietnia 1867 wyruszył do Radomia i tu grał do 10 lipca. W 1867 występował też ze swym zespołem w Piotrkowie (13 lipca – 21 sierpnia), Łodzi (24 sierpnia – 17 października), Częstochowie i Kaliszu. Od grudnia 1867 do marca 1871 Kalisz był stałą bazą jego zespołu. Stąd wyjeżdżał odwiedzając m.in. Pleszew (październik 1868), Kielce (styczeń 1869), Pleszew (kwiecień 1869), Konin (czerwiec 1869), Koło (lipiec 1869), Sieradz (październik 1869), Pleszew (kwiecień i maj 1870), Piotrków (maj 1870), Konin (czerwiec 1870), Koło (lipiec 1870), Włocławek (sierpień 1870), Łowicz (wrzesień 1870), Piotrków (od marca do 10 czerwca 1871).

W 1871 uzyskał pozwolenie na całospektaklowe przedstawienia w ogródkach warszawskich. i grał do 1877 w teatrzykach: Tivoli (13 czerwca – 12 września 1871, 13 czerwca – 12 września 1872, 25–30 września 1874), Alhambra (13 czerwca – 12 września 1872, 13 czerwca – 13 września 1873, 12 czerwca – 30 września 1874, 1 czerwca – 13 września 1875, 14 sierpnia – 14 września 1877), Eldorado (30 maja – 30 września 1876), Arkadia (2 czerwca – 13 września 1877). Poza letnimi sezonami w warszawskich teatrach ogródkowych zespół gościł w wielu miastach takich jak: Płock (wrzesień 1871), Lublin (wrzesień 1871 – 25 marca 1872), Radom (kwiecień 1872), Kielce (od 14 maja 1872), Lublin (19 września 1872 – 7 kwietnia 1873), Radom (kwiecień 1873), Piotrków (maj 1873), Częstochowa (październik 1873), Łódź (6 listopada – 12 listopada 1873), Kalisz (16 listopada 1873 – 19 marca 1874), Łomża (marzec 1874), Częstochowa (wrzesień 1874), Piotrków (listopad 1874), Łódź (grudzień 1874 – styczeń 1875), Radom (październik 1875, tu wspólnikiem jego był Maksymilian Kopystyński), Lublin (23 października 1875 – 27 maja 1876), Łódź (3 października 1876 – 19 lutego 1877), Częstochowa (22 lutego – 25 marca 1877), Piotrków (od 28 marca i ponownie od 8 maja do 19 maja 1877). W ostatnim sezonie ogródkowym stracił Trapszo 15 000 rubli i zbankrutował. Z resztą zespołu wyjechał wtedy do Piotrkowa (10 października – 30 listopada 1877), potem grał w Kaliszu, w grudniu 1877 i początku stycznia 1878 w Częstochowie, resztę stycznia spędził w Piotrkowie, skąd wrócił do Kalisza (28 stycznia – 30 maja 1878). Po kilku dniach w Sieradzu udał się do Łodzi (5 czerwca – 10 lipca 1878), potem do Lublina (13 lipca 1878 – kwiecień 1879), stąd do Łodzi (maj–czerwiec 1879), Ciechocinka (20 czerwca – lipiec 1879), od października 1879 do wiosny 1880 dawał przedstawienia w Płocku w kwietniu 1880 w Radomiu. Od 4 września do 15 września 1880 występował w warszawskim Teatrze Letnim w rolach: Kaniowy (Miód kasztelański), Jagona (Otello), Cześnika (Zemsta). Później ze swym zespołem występował w Łowiczu (wrzesień–październik 1880), Łęczycy (listopad–grudzień 1880), Kutnie (styczeń 1881) i Siedlcach, następnie w Lublinie (1 maja – 18 września 1881), Puławach (wrzesień–październik 1881), Łęcznej i znowu w Siedlcach (grudzień 1881), Łęczycy (styczeń 1882), Kaliszu (kwiecień 1882). W tym czasie okresowo kierownikiem zespołu był oficjalnie jego syn Marceli (m.in. w Łowiczu, Lublinie i Puławach), w rzeczywistości zespół prowadził zapewne Anastazy Trapszo. Następnie przez dwa sezony Trapszo miał wspólną dyrekcję ze swym pasierbem Bolesławem Kremskim, odwiedzając m.in. Płock (maj 1882), Ciechocinek (czerwiec–sierpień 1882), Koło (wrzesień 1882), Kalisz (zima 1882/83), Lipno (czerwiec 1883), Ciechocinek (lipiec–sierpień 1883), Włocławek (wrzesień 1883), Piotrków (październik 1883), Kalisz (zima 1883/84) i prawdopodobnie Sosnowiec (wiosna 1884). Po rozwiązaniu zespołu występował w lecie 1884 w warszawskim teatrze ogródkowym Eldorado u Jana Żołopińskiego, a w styczniu 1885 w Poznaniu.

W 1885–88 uczył w Warszawie deklamacji i „zasad pierwotnych sztuki dramatycznej”. W jesieni 1886 starał się o koncesję na polski teatr w Petersburgu, ale jej nie otrzymał. Od 12 maja 1887 raz jeszcze próbował samodzielnej dyrekcji w warszawskim teatrze ogródkowym Promenada, potem dawał przedstawienia w Tomaszowie Mazowieckim, Żyrardowie i zapewne w Płocku. W lecie 1888 występował w warszawskim teatrze ogródkowym Wodewil w zespole Józefa Teksla, a 13 sierpnia tego roku w Warszawskich Teatrach Rządowych w roli Majora (Pan Geldhab). Jego prośba o przyjęcie do zespołu została jednak odrzucona i dopiero od października 1889 został ponownie zaangażowany do zespołu dramatu WTR. W 1892 wziął urlop zdrowotny i przeniósł się do Lwowa, gdzie grał i reżyserował w sezonie 1892/93.

Od początku 1894 do końca życia był aktorem teatru krakowskiego; tu 29 października 1896 obchodził jubileusz czterdziestolecia pracy grając rolę Montricharda (Walka kobiet).

Był dwukrotnie żonaty: najpierw z Anną Eugenią z Ćwiklińskich 1° v. Gustaw, która w młodości występowała w przedstawieniach amatorskich, a potem pomagała mężowi w kierowaniu zespołem, później z Natalią z Karasińskich i stał się założycielem jednej z bardziej znanych rodzin aktorskich.

Ożywiony pragnieniem udoskonalenia teatrów prowincjonalnych, Trapszo po niepowodzeniu szerszej reformy usiłował we własnym zespole zrealizować swoje plany, zarówno podczas wędrówek po kraju, jak i w czasie występów w warszawskich teatrach ogródkowych. Szczególnie w pierwszych sezonach, zanim uległ naciskom złego gustu, prezentował Warszawie ambitny repertuar prześcigający nieraz teatry rządowe. Wyprzedzał je w inscenizacjach współczesnego repertuaru francuskiego i polskiego, próbował grać arcydzieła (Kupiec wenecki, Hamlet, Faust, Don Juan). Nie cofnął się nawet przed bojkotowanym wtedy w polskich teatrach dramatem rosyjskim i wystawił Małżeństwo Kreczyńskiego. Wprowadził stałe gaże dla swoich aktorów. Zamiłowany pedagog, kształcił młodzież. Z jego szkoły i spod jego opieki wyszło wielu znakomitych aktorów, m.in. Bolesław Leszczyński, Rozalia Morozowicz, Edmund Rygier, Jan Tatarkiewicz, Ludwik Solski, Józef Śliwicki, Maksymilian Węgrzyn, Władysław Roman, Helena Marcello, Adolfina Zimajer, Marceli, Stanisław, Irena i Tekla Trapszowie.

W czasie swego pierwszego pobytu w teatrze warszawskim grał początkowo amantów i rezonerów, później role charakterystyczne wyróżniając się świetną dykcją i niecodziennym temperamentem. Zamaszystość i „animusz kontuszowy” pozostały później, lecz długie lata występów na prowincji pozostawiły ślady w jego dykcji, która w 1888 była, wg „Echa Muzycznego, Teatralnego i Artystycznego”, „nieco zmanierowana i trzymana w nastroju cokolwiek przesadnym”.

Według Józefa Kotarbińskiego był to „aktor bardzo lubiany w kołach młodzieży, pełen talentu, o pięknych warunkach i szlachetnej postawie, wyrazistej twarzy, giętkim basowym głosie”.

Jako Bolingbroke (Szklanka wody) miał „giętkość wężową i werwę układnego dworaka, wielką swobodę zaprawioną odcieniem sarkazmu i pewnością siebie mistrza intrygi”, natomiast Cześnika (Zemsta) grał „z werwą, zamaszyście, mówił tubalnym głosem, miał energię czasem trochę zbyt dosadną”. Ważniejsze role prócz wymienionych: Rębajło (List żelazny), Kreczyński (Małżeństwo Kreczyńskiego), Żymalski (Wicek i Wacek), Szczyglik (Majster i czeladnik).

Po jego śmierci ogłoszono opracowany przez niego Podręcznik sztuki dramatycznej dla artystów i amatorów (Kraków 1899). W rękopisie natomiast pozostała jego Autobiografia.

Bibliografia

Dąbrowski: Teatr w Lublinie; Filler: Melpomena (il.); Got: Role Solskiego; Kaszyński: Dzieje sceny kaliskiej (il.); Kotarbiński: Aktorzy i aktorki s. 90–91; Kotarbiński: Ze świata ułudy s. 268; Solski: Wspomnienia (il.); A. Trapszo: Podręcznik sztuki dramatycznej, Kraków 1899 (we wstępie biografia T.); Teatr 1953 nr 1 (M. Ćwiklińska; tu il.); Chomiński; Jasiński; Krogulski; Szymański: Kronika teatru; A. Trapszo: Autobiografia, odpis w zb. J. Gota.

Ikonografia

Fot. pryw. i w rolach – Bibl. Nar. (Zakład Grafiki), IS PAN, MHKraków, MTWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973
Zachowano konwencję bibliograficzną i większość skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

• Trapszo Anastazy, Podręcznik sztuki dramatycznej dla artystów i amatorów, w: W stronę praktyki – podręczniki sztuki aktorskiej, opracowanie Dariusz Kosiński, Agnieszka Marszałek, Agnieszka Wanicka, przy współpracy Agnieszki Narębskiej, Kraków 2007; wstęp do tekstu Trapszy: Dariusz Kosiński, s. 349-486.