Osoby

CHEŁCHOWSKI, Chełkowski, Tomasz Andrzej (30 listopada 1802 Choszczówka k. Warszawy – 16 stycznia lub 16 lutego 1861 Kowno), aktor, dyr. teatru. Data ur. wg M. Chomińskiego; opracowania podają także inne daty: 1801, 21 grudnia 1806, 1807 oraz inne miejsca ur.: Warszawa, Kuźmy pow. kozienicki; aktu ur. nie udało się odszukać.

Był synem Kazimierza Chełchowskiego, kucharza u Potockich, i Bibianny z Krupskich (Krypskich), mężem  Karoliny Chełchowskiej, ojcem Lucylli Chełchowskiej. Uczył się w Radomiu, a następnie w Warszawie (tu również muzyki w konserwatorium). W 1823 wstąpił do warsz. Szkoły Dramatycznej, gdzie uczył się pod kier. B. Kudlicza. Debiutował podobno w 1824; być może w Wilnie, a wg niektórych opracowań na prowincji w zespole J. Brzezińskiego. W 1825 (m.in. 22 XI) występował w t. wil., po czym na pewien okres opuścił scenę i pracował jako pisarz w sądzie. W sez. 1826/27 występował w zespole J. Brzezińskiego w Siedlcach i Zamościu (tu w kwietniu 1827), a następnie u K. Bauera w Zamościu. 9 sierpnia 1827 w Zamościu ożenił się z Delfiną Chomińską ze Świerzawskich i zapewne na pewien czas wycofał się z teatru.

W 1829, po śmierci żony, dysponując jej majątkiem, zakupił od A. Rutkowskiego (byłego dyr. t. na Litwie) bibliotekę i garderobę teatr. i w końcu kwietnia (lub w początku maja) zorganizował w Lublinie własny zespół, z którym wyjechał następnie do Łęcznej i może do Łowicza; po powrocie do Lublina zespół ten rozpadł się. W końcu września 1829 Ch. przybył do Zamościa do zespołu K. Nowińskiego i występował tu jako aktor. W październiku z zespołem tym udał się na zimę do Lublina; tu został współdyr. zespołu lub., obok Nowińskiego; wkrótce nieporozumienia między dyrektorami spowodowały, że przez krótki czas każdy z nich próbował prowadzić zespół osobno, lecz jeszcze przed końcem 1829 Ch. i Nowiński połączyli zespoły i znowu objęli wspólną dyrekcję. W sez. 1829/30 prowadzili t. lub. razem do kwietnia 1830, a na lato wyjechali z zespołem na występy do Zamościa; później rozstali się w niejasnych okolicznościach. 6 czerwca 1830 w Lublinie Ch. ożenił się z aktorką Karoliną Kodrębską. Jesienią 1830 znowu był współdyr. zespołu lub., choć grano pod firmą Nowińskiego. Od grudnia tego roku, po nowej kłótni znowu się rozdzielili. Ch. przez pewien czas nie grał, ale w początku 1831 zebrał mały zespół i zaczął dawać przedstawienia osobno, rywalizując z występującym równocześnie w Lublinie zespołem Nowińskiego. Po licznych zatargach konkurujących dyr., w lecie 1831 Ch. zbudował w Lublinie amfiteatr, ale ze swymi aktorami grywał w nim rzadko i nie wychodził na tym dobrze (S. Krzesiński), bo kompania Nowińskiego była kompletniejszą (K. Estreicher), zaś jesienią 1831 na czele swego zespołu wyjechał z Lublina do Zamościa, gdzie był dyr. od września 1831 do poł. lutego 1832. W 1832 dawał przedstawienia w Chełmie (luty-marzec), Hrubieszowie (krótko w marcu), ponownie w Zamościu (kwiecień; w tym miesiącu spalił się wybudowany tu przez Ch. budynek teatr.) i Hrubieszowie (do sierpnia), Krasnymstawie (sierpień), Łęcznej (koniec sierpnia – początek września), prawdopodobnie w Busku, Siedlcach, a następnie znowu w Krasnymstawie (do końca roku). W 1833 był dyr. w Siedlcach (styczeń-maj), Płocku (czerwiec-lipiec), Włocławku (sierpień-pierw-sza poł. września), Łowiczu (wrzesień), Kutnie (wiadomość niepewna), Kaliszu (od końca września do końca roku).

Jesienią 1833 Ch. opuścił swój zespół i odwiedził Warszawę w celu zwerbowania nowych aktorów. Skorzystał z możliwości debiutu na warsz. scenie i dwukrotnie wystąpił: 30 listopada w roli Oskara (Trzydzieści lat, czyli Życie szulera), a 5 grudnia Edgara Rawenswood (Oblubienica z Lammermooru).

Po powrocie w grudniu 1833 do swego zespołu był w sez. 1833/34 nadal dyr. w Kaliszu, w 1834 także w Płocku (maj), Włocławku, Kutnie, znowu w Kaliszu (od czerwca do poł. września), Łowiczu (wrzesień), znowu w Płocku (od jesieni do końca roku), w sez. 1834/35 i do września 1835 stale w Płocku, gdzie w ogrodzie Słupeckiego zbudował t. letni na stawie. Dążył w tym czasie do utworzenia i objęcia stanowiska generalnego dyr. t. prowincjonalnych; dzierżawił przez dłuższy okres t. miejskie w Płocku, Lublinie, Siedlcach. W 1838 w Lublinie starał się (bezskutecznie) o pozwolenie na prowadzenie tu szkoły dram. i baletowej. Kolejno dawał ze swym zespołem przedstawienia: w sez. 1835/36 w Lublinie (od jesieni do lata), w 1836 w Radomiu (czerwiec-lipiec), Kielcach, Busku, w 1837 w Siedlcach, Kaliszu (pierwsza poł. roku), Lublinie, Zamościu, być może w Radomiu, na pewno w Płocku (listopad-grudzień), w 1838 w Płocku (styczeń), Lublinie, Siedlcach (marzec-początek czerwca), Kaliszu (od poł. czerwca do końca sierpnia), znowu w Lublinie, w 1839 w Lublinie i Radomiu, w 1840 w Lublinie, Siedlcach, Radomiu (czerwiec i wrzesień), Łowiczu (wrzesień).

W 1840 objął dyrekcję t. krak. (pierwsze przedstawienie 8 grudnia 1840) i kierował nim przez trzy lata (ostatnie przedstawienie 31 października 1843). W sez. letnich organizował występy zespołu krak. w innych miastach: w 1841 w Kaliszu (od czerwca do 1 IX) i Kielcach (wrzesień), w 1842 w Kaliszu (28V-11 VI; powtórnie od 14 sierpnia do końca września) i Poznaniu (16 VI-9 VIII), w 1843 w Kielcach (maj-lipiec), Busku i Płocku. Ostra (i niezupełnie sprawiedliwa) krytyka H. Meciszewskiego i wzrastająca z czasem nieprzychylna opinia publiczności i komitetu t. krak. spowodowały w 1843 usunięcie Ch. z dyrekcji i zerwanie z nim umowy przewidzianej poprzednio na osiem lat. W listopadzie 1843 wyjechał z żoną do Lwowa; od marca 1844 występował gościnnie w t. lwow., a następnie został zaangażowany na sez. 1844/45. Od 1845 był znowu dyr. własnego zespołu teatr., z którym występował: w 1845 w Busku (lato), Kielcach (wrzesień?), w sez. 1845/46 w Lublinie, w 1846 w Radomiu (do pot. lipca), Busku i Solcu (lato), Kielcach (listopad), w 1847 w Piotrkowie (pierwsze miesiące roku), Lublinie (wiadomość niepewna), Łowiczu (wrzesień), w 1848 w Lublinie i Kaliszu (od 16 kwietnia do sierpnia), gdzie następnie mieszkał i być może w sez. zimowym 1848/49 organizował także przedstawienia.

12 lipca 1849 objął powtórnie dyrekcję t. krak., sprowadzony przez przedsiębiorcę J. Mączyńskiego. Od listopada 1852 sam został przedsiębiorcą t. krak. i był nim do 1853. W sez. letnich organizował występy zespołu krak., m.in. w 1849 w Kielcach, w 1850 w Poznaniu (15 VI-20 VII) i Dębnie (lipiec), w 1852 w Poznaniu (od początku czerwca do 29 VII). W 1852 w zamian za otrzymaną subwencję i w celu podniesienia frekwencji widowisk Ch. zobowiązał się utrzymywać w Krakowie operę niem. i sprowadził na sez. 1852/53 artystów opery niem. z Wrocławia. W 1853 ostatnie przedstawienie pol. dał w Krakowie 25 V, zaś od 20 czerwca zrezygnował z prowadzenia opery i wtedy rząd zerwał z nim umowę o antrepryzę z powodu nie dotrzymania przez Ch. jej warunków. W tymże roku otrzymał pozwolenie na objazdy po Galicji. Po zakończeniu widowisk w Krakowie zespół Ch. wyjechał na występy do Tarnowa (czerwiec, lipiec), Rzeszowa (sierpień), Czerniowiec (wrzesień) i znowu do Tarnowa; być może dawano też przedstawienia w Przemyślu i Brodach. Wg K. Estreichera sam Ch. nie kierował tym objazdem, lecz przebywał na kuracji w Szczawnicy. W 1854 (od stycznia do kwietnia) był dyr. t. w Stanisławowie. Od 1854 (inauguracja 17 IV) do 1857 był dyr. t. lwowskiego. W sez. letnich wyjeżdżał z zespołem na występy gościnne do Czerniowiec; w 1854 był tam od 17 lipca do poł. sierpnia (lub nieco dłużej), w 1855 od 15 lipca do ok. 15 IX. Okres dyrekcji lwow. Ch. pozostawił po sobie jak najsmutniejsze wspomnienie – pisał S. Pepłowski. Konflikty Ch. z zespołem, dymisje J.N. Nowakowskiego i A. Aszpergerowej, ostre ataki prasy spowodowały, że – mimo poparcia rządowego – Ch. złożył dymisję; 15 lipca dał w t. lwow. ostatnie przedstawienie i z grupą aktorów wyjechał ze Lwowa. Występował ze swym zespołem w Brodach (lipiec-sierpień), Tarnopolu i Przemyślu. Od jesieni 1857 był dyr. t. w Lublinie (wg S. Krzesińskiego od 25 października do 29 listopada w spółce z P. Ratajewiczem) i np. w listopadzie miewał pełno widzów (K. Estreicher); 1 grudnia 1857 przedstawienia w t. lub. zawiesił, a potem wznowił je w pol. stycznia 1858 w sali Resursy i prowadził do ok. 20 V. Z kolei występował ze swym zespołem w Radomiu (maj-czerwiec), Płocku (lipiec, sierpień), Suwałkach (lipiec, sierpień), Łomży (dwukrotnie: latem i pod koniec roku 1858); planował także w 1858 wyjazd na występy do Grodna, ponowny pobyt w Płocku, Radomiu, Lublinie. W 1859 był dyr. w Grodnie (styczeń-marzec), Suwałkach (od końca marca i w kwietniu), w sez. 1859/60 dyr. w Kownie, skąd w 1860 wyjeżdżał z zespołem na występy do Suwałk (od marca, przez ok. trzy miesiące); od lata 1860 znowu prowadził t. w Kownie. W końcu września 1860 t. zamknął, a 5 października jeszcze wznowił widowiska, lecz nie na długo, bo wnet potem trupa ostatecznie się rozprzęgła (K. Estreicher); wg M. Rulikowskiego przedstawienia w Kownie trwały tylko do końca września 1860. Wg Estreichera w tym okresie Ch. schorowaciały od lat kilkunastu, więcej przeleżał, niż pilnował sceny. W 1859 bezskutecznie zabiegał o dyrekcję t. w Wilnie.

Chełchowski był przystojnym mężczyzną, choć niewysokiego wzrostu, artystą był dobrym, szczególniej w rolach kochanków, żwawych trzpiotów (S. Krzesiński). Grał m.in. takie role jak: Szczerzecki (Miłostki ułańskie), Szewc (Gałganduch, czyli Trójka hultajska), Ludwik (Familia Śpiochajłów), Staufer (Młyn diabelski), Jucundus (Chłop milionowy), Alfred i Edward (Sen, czyli Kaplica w Glenthorn), Feliks (Jest temu lat szesnaście), Gustaw (Dwaj więźniowie z galer). Działalność aktorska Ch. (w miarę upływu lat sporadyczna) pozostawała w cieniu jego działalności jako organizatora i dyr. teatrów. Chełchow-ski w tradycji świata aktorskiego to postać olbrzymia, legendowa prawie – stwierdził W. Rapacki – to dyrektor ponad wszystkimi, jacy byli kiedykolwiek, informator niezrównany, to człowiek, który odgadywał talenta, kierował nimi i wprowadzał na właściwe pole, jednym słowem – stwarzał wielkich aktorów. Podstawę tej legendzie dał przede wszystkim wczesny okres działalności, zwłaszcza pierwsza dyr. t. krak. (1840–43). Ch. utrzymywał w zespole sprężystość i rygor wojskowy oraz wysoką atmosferę moralną. Miano przed nim respekt jak uczeń przed nauczycielem i słusznie, bo on był nauczycielem nowego pokolenia, nowej metody, gry naturalnej, swobodnej, niewymuszonej (K. Estreicher). Był odkrywcą i wychowawcą wielu świetnych aktorów. Do uczniów jego należeli: J. Królikowski, J. Rychter, Ignacy i Michał Chomińscy, J. Radzyńska, M. Ekerowa, J. Komorowski, J. Chomanowski, A. Trapszo.

Wbrew ostrej krytyce H. Meciszewskiego (sprostował ją zresztą później po własnych dyr. doświadczeniach) pierwsza dyr. Ch. była okresem wybitnym w dziejach t. krakowskiego. Można bez wahania wyrzec, iż za Chełchowskiego Kraków po raz pierwszy ujrzał u siebie komplet artystów grających należycie (K. Estreicher). Po upadku tej dyr. Ch. zrezygnował stopniowo z dawnych ambicji i jego działalność teatr. miała coraz bardziej charakter komercjalny.

Bibliografia

Bar : Dzieje t. krak. s. 94–97, 101–103; Dąbrowski: Teatr w Lublinie (w indeksie mylnie podano imię Adam); Estreicher: Teatra; Got: Repertuar 1781–1843; Grot: Dzieje sceny w Poznaniu; Kaszyński: Dzieje sceny kaliskiej; Koźmian: Teatr; Krzesiński: Koleje życia s. 72–214,234–236, 254–255, 267, 283, 286, 291, 292, 376–386; Meciszewski: Uwagi; Miller: Teatr i muzyka na Litwie; PSB III (W. Hahn); Pamiątka T. Polskiego w Czerniowcach, Czerniowce 1855; Pepłowski: Teatr we Lwowie I s. 192, 232, 234–246; W. Rapacki: Około teatru, Kraków 1905 s. 183–191; Rocz. t. we Lwowie 1845, 1852, 1854; Rocz. t. pol. w Grodnie na rok 1859, Grodno 1859; Rulikowski: Teatr na Litwie s. 75, 76; Simon: Dykcjonarz (tu bibl.); Stefański: Teatr w Kaliszu s. 48, 56, 57, 63–65, 67, 90–91; J. Szaniawski: W pobliżu teatru, Kraków 1956 s. 205–206; W. Zawadzki: O scenie polskiej we Lwowie, Poznań 1870 s. 77–92; Afisz teatr. 1965 nr 5; Gaz. codz. 1861 nr 50, 54; Gaz. krak. 1841 nr 74; Gaz. teatr. 1843 nr 64; Gaz. warsz. 1861 nr 51; Kamena 1964 nr 6 (S. Dąbrowski); Kłosy 1885 nr 1019 (J. Heppen); Kur. warsz. 1827 nr 137; Nasz Glos 1937 nr 13 (S. Dąbrowski); Nowiny 1854 nr 11, 28, 36, 81,89, 113; Opiekun Domowy 1871 nr 4; Pam. teatr. 1953 z. 4 (S. Morawski s. 154–181); Rocz. Biblioteki PAN w Krakowie 1961/62 s. 119–197; Świat 1892 nr 10 (K. Estreicher); Ziemia Kujawska 1968, odb. (S. Dąbrowski s. 50–51, 69); Akt ślubu w Zamościu (wg informacji S. Dąbrowskiego) i akt ślubu 1830/52, katedra Lublin; Chomiński; Jasiński.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973
Zachowano konwencję bibliograficzną i skróty używane w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

• Żywot Władysław Jacek, W łasce i niełasce Melpomeny: portret Tomasza Andrzeja Chełchowskiego – aktora, pedagoga, dyrektora teatru 1806-1861, Kraków 1982.