Aniela Aszpergerowa
ASZPERGER Aniela, z Kamińskich (29 listopada 1815, 1816 lub 1818 Warszawa – 27 stycznia 1902 Lwów),
aktorka, śpiewaczka.
Większość źródeł podaje rok urodzenia 1816. Była córką Stefana Kamińskiego i Marii z Wasińskich, żoną Wojciecha Aszpergera. Do 1838 występowała pod nazwiskiem panieńskim. Po ukończeniu warszawskiej szkoły dramatycznej debiutowała 30 marca 1835 w roli Ludwiki (Zazdrośni w miłości) na scenie Teatru Rozmaitości i została zaangażowana do teatru warszawskiego. W sierpniu 1836 przeniosła się do teatru wileńskiego. Grała wówczas głównie role naiwnych w komediach, a czasem śpiewała lżejsze partie w operach. W 1837–39 występowała w Mińsku Litewskim w zespole Wojciecha Aszpergera. 7 sierpnia 1838 wyszła za niego i odtąd używała stale jego nazwiska. W sezonie 1839/40 występowała wraz z mężem w Wilnie.
4 lipca 1840 wystąpiła w teatrze warszawskim w roli tytułowej w Ricie Hiszpance i została zaangażowana, ponieważ jednak nie przyjęto jej męża, 31 sierpnia 1841 wymówiła kontrakt i wyjechała z rodziną do Lwowa, gdzie początkowo występowała gościnnie, a od marca 1842 została zaangażowana przez Stanisława Skarbka. Mimo początkowych zastrzeżeń krytyki lwowskiej (zarzucano jej brak „wdzięku i swobody” oraz trzymanie się w grze „pedantycznych zasad”), wkrótce zdobyła sobie w teatrze lwowskim pozycję pierwszej aktorki.
Ze Lwowa wyjeżdżała na gościnne występy do Warszawy (1844, 1845) i do Wilna. W 1855 wskutek zatargu z dyrektorem Tomaszem Chełchowskim opuściła Lwów i po paromiesięcznym pobycie w Paryżu, od grudnia 1855 występowała w Krakowie. Z krakowskim zespołem Juliusza Pfeiffera była też w lipcu 1857 na występach w Poznaniu, a od jesieni 1857 znów należała do zespołu teatru lwowskiego. W 1858 była na występach gościnnych w Warszawie i grała 12 października rolę tytułową w Adriannie Lecouvreur, a 19 października w Marii Joannie. W 1858 uzyskała emeryturę, ale nadal była stale zaangażowana w teatrze lwowskim.
W 1864 w procesie politycznym w związku z powstaniem styczniowym została skazana na rok więzienia, ale wkrótce zwolniono ją. Odtąd nie miała już stałego engagement, występowała tylko gościnnie we Lwowie (w maju 1864, w styczniu i marcu 1866, w maju 1867) oraz w Stanisławowie w zespole Miłosza Stengla (w maju 1867).
Od grudnia 1867 do listopada 1869 (z krótkimi przerwami) występowała w teatrze krakowskim, od stycznia do lipca 1870 w teatrze poznańskim. Jesienią 1870 starała się bez powodzenia o zaangażowanie do Warszawskich Teatrów Rządowych. Potem mieszkała w Krakowie i sporadycznie występowała w teatrze krakowskim (ostatni raz 31 października 1871). Od kwietnia 1872 do 1889 należała znów do zespołu teatru lwowskiego. W lipcu 1878 występowała gościnnie w warszawskim teatrze ogródkowym Eldorado (dyrektor Władysław Terenkoczy) i spotkała się z nieprzychylnym przyjęciem krytyki. 28 marca 1884 w teatrze lwowskim obchodziła uroczyście jubileusz pięćdziesięciolecia pracy, grając rolę Wdowy (Balladyna). Po 1889 występowała w teatrze lwowskim tylko gościnnie; ostatni raz w 1896.
Była aktorką o szerokiej skali talentu. Niezbyt wysoka, brunetka o ciemnych, wyrazistych oczach, zgrabna, elegancka, miała piękny i czysty głos.
Początkowo grała głównie „naiwne” i amantki w komediach i wodewilach, czasem role chłopięce, później objęła poważniejsze role w melodramatach i tragediach. W rolach tragicznych, jak np. Małgorzata (Ryszard III), Ofelia (Hamlet), Emilia (Emilia Galotti), Ludwika (Intryga i miłość), Judyta (Uriel Akosta) zatrzymała się na przestarzałej już wówczas i mało przekonywającej deklamacji; natomiast w melodramatach i dramatach współczesnych, w takich rolach jak Żebraczka (Dwie sieroty), Jenny (Wariatka), Amelia (Jest temu lat 16) zadziwiała prawdą wyrazu, wywołując nawet zastrzeżenia ze strony klasycyzujących krytyków. „Całością wziętą za bardzo naturalnie pani Aszperger zniżyła rolę do pospolitej gminności do tego stopnia, że miotła w rękach Marii Joanny nie raziła wcale” (Jan Tomasz Seweryn Jasiński). Grała także w wielu sztukach Juliusza Słowackiego (m.in. rolę tytułową w Marii Stuart i Idalię - Fantazy) oraz Aleksandra Fredry: Anielę (Śluby panieńskie), Szambelanową (Pan Jowialski). Inne ważne role: Basia (Zabobon), Dosia (Skalmierzanki), Ludwik (Ulicznik paryski), Pani Page (Wesołe kumoszki z Windsoru*).
We Lwowie cieszyła się ogromnym uznaniem i popularnością, pisano nawet na jej cześć wiersze (m.in. Maryla Wolska), a pogrzeb jej miał charakter manifestacji.
Bibliografia
Estreicher: Teatra; Got: Teatr Koźmiana; Modrzejewska, Chłapowski: Korespondencia; Koryzna I s. 113-117; Miller: Teatr i muzyka na Litwie; Peplowski: Siły sceny lwow. s. 4-6; Pepłowski: Teatr we Lwowie I, II; PSB I (L. Simon); Rulikowski: Teatr na Litwie s. 61-65; TE I; Wspomnienia aktorów (B. Dawison); Afisz teatr. 1967/68 nr 29; Dz. Mód Paryskich 1842 nr 1; EMTA 1884 nr 26, 27, 1902 nr 5; Gaz. lwów. 1902 nr 22; Kur. codz. 1884 nr 88; Kur. lwow. 1902 nr 29; Pam. sceny warsz. 1840 s. 114, 184, 185; Akt zgonu nr 20/1902 z parafii Św. Antoniego we Lwowie, USC Warszawa-Śródmieście; Chomiński; Jasiński; Zb. M. Rulikowskiego, sygn. 69/4, IS PAN.
Ikonografia
A. Rejchan: Portret, olej, ok. 1845 - MNKraków, repr. barwna M. Gutkowska-Rychlewska: Historia ubiorów, Wrocław 1968; A. Rejchan: Portret, repr. Tyg. ilustr. 1902 nr 52; K. Żelechowski: Portret malowany na ścianie garderoby - T. im. Słowackiego, Kraków; H. Rodakowski: Portret, akw., ok. 1846, repr. W. Kozicki: Henryk Rodakowski, Warszawa 1927; A. Rejchan: Portret, akw., 1849 - Muzeum Śląskie, Wrocław; F. Herr: Portret, lit., ok. 1846 - MNKraków; J. Swoboda (zakład lit. P. Pillera, Lwów): A. w grupie (Uczeni i artyści z Galicji i Krakowa w 1867), lit. - Gabinet Sztuki Państw. Biblioteki Naukowej we Lwowie; F. Tepa: Portret, lit. - MHKraków; Fot. pryw. i w rolach - IS PAN, MHKraków, MTWarszawa, SPATiF.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN, Warszawa 1973.
