Helena Marcello
MARCELLO, Marczello, Helena, z Chraszczewskich, zamężna Palińska (1857 lub 19 kwietnia 1860 Périgueux we Francji – 25 września 1939 Warszawa)
aktorka
Była córką polskiego emigranta Marcelego Chraszczewskiego i Franciszki z Pinińskich, siostrą Bronisławy Chraszczewskiej, żoną Władysława Palińskiego. Przybyła do Polski mając trzy lata. Uczennica Jana Królikowskiego, później Anastazego Trapszy.
Debiutowała pod pseud. Marczello (zmienionym później na Marcello) zapewne w 1873 w zespole Anastazego Trapszy w Częstochowie w roli Marii (Doktor Robin); niektóre źródła podają prawdopodobnie mylnie 1876 jako datę debiutu. W sezonie 1873/74 występowała nadal w zespole Anastazego Trapszy m.in. w Kaliszu i warszawskim teatrze ogródkowym Tivoli, w 1874 u Juliana Grabińskiego w Lublinie, w 1875–76 u Mieczysława Krauzego m.in. w Częstochowie, Piotrkowie i Kielcach. 5 października 1876 debiutowała w teatrze krakowskim w roli Lidii (Pojedynek szlachetnych), została zaangażowana przez Stanisława Koźmiana i występowała do końca 1877. 14 stycznia 1878 grała gościnnie w teatrze lwowskim rolę Lidii (Daniszewy). Potem występowała w teatrze poznańskim oraz z jego zespołem w Piotrkowie i warszawskim teatrze ogródkowym Alhambra. W sezonie 1878/79 należała znów do zespołu teatru krakowskiego. W czerwcu 1879 występowała gościnnie w Kielcach u Juliana Grabińskiego, a w lecie tego roku z zespołem krakowskim w Tarnowie.
30 września 1879 debiutowała w Warszawskich Teatrach Rządowych w sztuce Miłość ubogiego młodzieńca i od 13 października tego roku została zaangażowana do zespołu dramatu, w którym pozostała do 1923 (także po przejęciu WTR przez miasto). 30 października 1897 wyszła za mąż za aktora Władysława Palińskiego i odtąd używała niekiedy nazwiska Marcello-Palińska. Często wyjeżdżała na gościnne występy m.in. do Krakowa (1890, 1892), Lwowa (1890, 1893, 1900), Łodzi (1893), Poznania (1894), Wilna (1905), Kalisza (1907).
W marcu 1900 występowała gościnnie w Pradze, m.in. w roli Klary (Właściciel kuźnic). Zapowiadane wówczas występy w Zagrzebiu nie doszły do skutku.
W 1908 na czele niewielkiego zespołu występowała m.in. w Lublinie, Radomiu, Sosnowcu (maj), Płocku (czerwiec), a zapewne także w Kielcach, Piotrkowie, Łodzi, Kaliszu, Włocławku. W czerwcu 1909 znów kierowała zespołem objazdowym.
22 stycznia 1909 obchodziła jubileusz trzydziestolecia pracy grając rolę Donny Aluiki (La bestia); 19 listopada 1922 jubileusz czterdziestopięciolecia pracy.
W 1912–28 występowała w filmach polskich (m.in. Ofiara namiętności, Tamten, Przedwiośnie). Należała do kapituły członków zasłużonych ZASP.
Źródło: MNW
Paweł Owerłło tak opisywał jej warunki aktorskie:
brunetka, słusznego wzrostu, szczupła, z dużymi czarnymi oczami, nadającymi się do uwydatnienia wszystkich odcieni uczuciowych. Głos piękny, czysty, o dużej skali i szlachetnym brzmieniu, naginał się do każdej modulacji.
Wg Władysława Bogusławskiego Marcello „ze swoją postawą rasowej kobiety, z surowym obliczem Junony, z głosem dźwięczącym przepysznym metalem, z ruchami, w których na przemian falują wężowe sploty i pręży się gotowość do skoku zaczajonej lwicy – to wcielenie tragizmu”. Zdaniem Adama Grzymały-Siedleckiego najodpowiedniejsze dla niej były „figury bardziej dramatyczne, a przede wszystkim bardziej krwiste, namiętne”, w tych rolach „jednakowo dobrze czuła się w komedii jak i w dramacie, w salonie czy w izbie oficyny”. Brakowało jej natomiast „tego jakiegoś poderwania się choćby o włos nad ziemię, którego domaga się wizyjny teatr Wyspiańskiego”.
Niektórzy krytycy, jak np. Władysław Bogusławski, zarzucali jej patos „sztucznie zaszczepiony na bujnie rozrośniętym a dziczejącym już dramacie mieszczańskim”. Nie była też mistrzynią konwersacji, a wartość jej ról polegała przede wszystkim na sile ekspresji.
Grywała różnorodne role, od lirycznych do bohaterskich, m.in. takie jak: Porcja (Kupiec wenecki), Desdemona (Otello), Prakseda (Karpaccy górale), Adrianna (Adrianna Lecouvreur), Amalia (Zbójcy), Odetta (Odetta), Aza (Chata za wsią Jana Kantego Galasiewicza i Z. Mellerowej), Messalina (Arria i Messalina), Marta (Nauczycielka Władysława Koziebrodzkiego), Judyta (Uriel Akosta), Eliza (Nieuczciwi), Katarzyna (Poskromienie złośnicy), Mańka (Pan Damazy), Amelia (Mazepa), Balladyna (Balladyna), Roza (Lilla Weneda), Ada (Koniec Sodomy), Jadwiga (Czyja wina), Maja (Lato), Nike Napoleonidów (Noc listopadowa), Królowa Żona (Bolesław Śmiały).
Bibliografia
Album teatr. II s. 47, 49 (il.); Bogusławski: Siły i środki (Aneks, też il.); Got: Teatr Koźmiana; Grzymała-Siedlecki: Świat aktorski; Kotarbiński: Ze świata ułudy s. 80; Owerłło; A. Zaleski: Teatr krakowski w 1877/8, Kraków 1879; Afisz teatr. 1968/69 nr 41 (il.); EMTA 1883 nr 10 (il.), 1893 nr 526 (il.); 1900 nr 12; Kur. warsz. 1923 nr 84; Scena i Sztuka 1908 nr 20; Scena pol. 1922 nr 11/12; Afisze, IS PAN, WAPŁódz.
Ikonografia
T. Ajdukiewicz: Portret, olej, 1880 – MNWarszawa; J. Malczewski: Portret, olej, ok. 1890 – MNWrocław; M. Nostitz-Wasilkowska: M. jako Roksana (Cyrano de Bergerac), olej, repr. Tyg. ilustr. 1900 nr 27; S.J. Kozłowski: Portret, karyk., akw., 1915 – MTWarszawa; S.R. Lewandowski: Portret, rzeźba, 1894, repr. Tyg. ilustr. 1908 nr 15; K. Pillati: M. jako Aza (Chata za wsią), rys., repr. Kłosy 1886 nr 1078; M. Kotarbiński: M. jako Messalina (Arria i Messalina), drzew., repr. Kłosy 1886 nr 1122; S. Lentz: Portret, karyk., rys., repr. Tyg. ilustr. 1890 nr 48; S.Lentz(?): M. jako Kaśka (Familia), rys., repr. Tyg. ilustr. 1898 nr 48; Fot. pryw. i w rolach – Bibl. Nar. (Zakład Grafiki), IS PAN, MHKraków, MTWarszawa, Muzeum im. Mickiewicza Warszawa, SPATiF.
Filmografia
1922 – Rok 1863.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN, Warszawa 1973.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.
