Maria Przybyłko-Potocka
PRZYBYŁKO-POTOCKA Maria Henryka (23 marca 1873 Warszawa – 30 sierpnia 1944 Warszawa),
aktorka, reżyser, dyrektor teatru
Była córką Wincentego Przybyłki, urzędnika Sądu Pokoju, i Anieli z Kobyłeckich. Gry aktorskiej uczył ją najpierw Jan Tatarkiewicz, przypuszczalnie spokrewniony z jej matką. W 1892–93 uczęszczała do Klasy Dykcji i Deklamacji przy Warszawskim Towarzystwie Muzycznym. W czerwcu 1893 wystąpiła pod nazwiskiem panieńskim na popisie. Recenzent "Echa Muzycznego, Teatralnego i Artystycznego" zganił ją wtedy z racji "nieco pretensjonalnego wdzięku", stwierdził jednak, że "celuje rozumieniem tego, co mówi". Na sez. 1893/94 zaangażowano ją do t. łódz., ale już w początku grudnia 1893 debiutowała w T. Polskim w Poznaniu. Latem 1894 uczestniczyła zapewne z zespołem pozn. w objeździe Wielkopolski i Pomorza. Od stycznia 1895 do wiosny 1897 pracowała w t. łódzkim. Dwukrotnie występowała wtedy w Warszawie: latem 1896 z zespołem łódz. w gmachu Cyrku, a latem 1897 u L. Dobrzańskiego w t. ogr. Eldorado. 23 IX 1897 wystąpiła po raz pierwszy w t. krak. w roli Rózi (Walka motyli) i następnie pracowała tu przez pięć sezonów. 17 VI 1900 poślubiła w Krakowie znanego krytyka Antoniego Potockiego; odtąd używała na afiszach podwójnego nazwiska. Małżeństwo było jednak nietrwałe; Potocki wkrótce wyjechał na stałe do Paryża. W 1902 zamieszkała w Warszawie zaangażowana do WTR, gdzie pracowała przez cztery sezony. W tym okresie wyjeżdżała również na występy gościnne, m.in. do Lublina (1903) i Sosnowca (1905). Na sez. 1906/ 07 nie podpisała umowy z WTR i we wrześniu 1906 wyjechała do Zakopanego. Od poł. grudnia 1906 występowała w krak. t. Figliki. Od tej chwili datował się jej wieloletni związek z Arnoldem Szyfmanem. Wszelako wiadomość, jakoby wyszła za Szyfmana, podana w Enciclopedia dello spettacolo, nie jest prawdziwa. Od lutego do czerwca 1907 występowała gościnnie w T. Miejskim w Krakowie, a w sierpniu tego roku w T. Letnim w Warszawie. Od października 1907 do maja 1908 stała na czele własnego zespołu, z którym występowała m.in. w T. Małym w Warszawie ,w Łodzi, Kielcach, Sosnowcu, Płocku, a także poza granicami Królestwa (Kowno, Ryga, Petersburg, Moskwa, Odessa, Kijów, Mińsk). W maju i czerwcu 1908 występowała gościnnie we Lwowie.
Następnie wróciła do Warszawy, gdzie mieszkała już do końca życia. W czerwcu i w lipcu 1908 występowała gościnnie w T. Letnim. W jesieni zaangażowano ją powtórnie do WTR, gdzie pracowała przez cztery sez. wyjeżdżając jedynie na lato. W 1909 występowała od 5 VIII przez ok. sześć tygodni z własnym zespołem na Wystawie Rolniczej w Częstochowie. Z własnym zespołem była również w maju 1910 we Włocławku i w Kaliszu, a latem 1910 w Sosnowcu. W początku 1912 występowała gościnnie w Wilnie i w Krakowie. Następnie zaangażowała się do zespołu, który Szyfman stworzył dla T. Polskiego i w jesieni 1912 uczestniczyła w wyprawie tego zespołu do Rosji. Odtąd pracowała w T. Polskim (z przerwą w sez. 1917/18) aż do wybuchu II wojny światowej. W 1914 brała udział w występach tego zespołu w Kijowie. W kwietniu 1915 wyjechała z własnym zespołem do Wilna, a następnie do Moskwy (maj) i innych miast ros" jesienią tego roku sama występowała gościnnie w T. Małym. W lecie 1917 brała udział w objeździe z "Żabusią", w sierpniu 1919 z "Kochankami". Od 1919 często grała na scenie połączonego z Polskim T. Małego. Występowała też gościnnie w wielu miastach, m.in. w Krakowie (1920, 1925, 1930, 1937), Lublinie i Łodzi (1923), Sosnowcu, Radomiu i Kielcach (1924) i we Lwowie (1926). W marcu 1928 była na gościnnych występach w Narodnim divadle w Pradze. W T. Polskim i Małym reżyserowała kilka sztuk, m.in. "Dom kobiet", "Asmodeusza". W czasie okupacji niem. podczas II wojny światowej mieszkała w Warszawie na Mokotowie. Tu też zastało ją powstanie. Ciężko ranna w bombardowaniu lotniczym, zmarła po kilku godzinach w szpitalu wojskowym, pochowana w grobie powstańczym na ul. Odyńca. Po wojnie ekshumowano jej zwłoki i 29 X 1946 złożono w Alei Zasłużonych na Powązkach. Była jasną blondynką, miała wielkie ciemnoniebieskie oczy, "szczupła, zgrabna, średniego wzrostu, o regularnych i wyrazistych rysach twarzy" (J. Macierakowski). Zaczynała od ról naiwnych i amantek. W Poznaniu grała m.in. Anielę ("Śluby panieńskie"), Zuzię ("Rozbitki"), Karolinę ("Oj, młody, młody"), w Łodzi Izę ("Artykuł 264"), Paulinę ("Żorżetta"). Wielki sukces odniosła w Łodzi jako Mańka ("Popychadło"). Latem 1896 grała tę rolę na występach t. łódz. w Warszawie. Tu ponowny sukces przyniosła jej tyt. rola w "Małce Szwarcenkopf" odegrana latem 1897 w t. ogr. Eldorado. Tym rolom zawdzięczała zaangażowanie do t. krak., gdzie szybko wybiła się w świetnym zespole T. Pawlikowskiego, zwłaszcza w repertuarze współczesnym. Grała wówczas m.in. Annę ("Warszawianka"), Cesię ("W sieci"), Wojewodziankę ("Zaczarowane koło"), Sylwettę ("Romantyczni"), Pannę Młodą ("Wesele"). "Złota fryzura na główce jakby z płócien Greuze'a, figurka z lekką skłonnością do lubych wyokrągleń, radosne oczy" - taką sylwetkę P. zapamiętał z tych czasów A. Grzymała-Siedlecki, który podkreślał oryginalność jej gry w rolach kokietek w rodzaju Amelii Tichard ("Oj, mężczyźni, mężczyźni"); była to gra "namiętna, mocna", a przy tym odkrywcza, jako, że "kobiety szelmy bodajże jeszcze większą w niej budziły zaciekłość twórczą", niż "pełne wdzięku anielice i Aniele". P. miała jednak dość rozległy repertuar i z powodzeniem występowała również w repertuarze klasycznym, m.in. jako Helena ("Pan Jowialski"), Miranda ("Burza"), Zosia ("Dziady"). Okres pracy w WTR postawił ją w pierwszym rzędzie aktorek pol. jej pokolenia, choć nie we wszystkich emplois, z uwagi na głos. "Był on w zasadzie giętki - jak pisze Macierakowski - o barwie ciemnego sopranu, brzmiący donośnie, a nawet szlachetnie w półtonach i mowie normalnej, wskutek jednak wadliwego nieco postawienia, a także przebytej w okresie krakowskim choroby strun głosowych nabierał w dużym nasileniu tonów nienaturalnych". Była to przeszkoda nie do przezwyciężenia w wielkim dramacie klasycznym, natomiast w sztukach współczesnych P. nadal odnosiła sukcesy. Za pierwszym pobytem w WTR występowała m.in. jako Bronka ("Śnieg"), Maria ("W małym domku"), Maria ("Lekkomyślna siostra"), Jagna Sworzeniowa ("W noc lipcową"), szczególnie ceniona w tyt. roli w "Candidzie". "Kreowała - pisał Grzymała-Siedlecki - i można powiedzieć skodyfikowała ją dla wszystkich swoich następczyń, które i dziś jeszcze w tej roli się popisują." W ciągu następnych lat jej repertuar wzbogacił się o takie role jak: Sonka ("Odwieczna baśń"), Nora ("Nora"), Hanka ("Moralność pani Dulskiej"), Młoda ("Klątwa"), Jewdocha ("Sędziowie").
W T. Polskim odegrała ponad sześćdziesiąt ról, początkowo jeszcze amantek, nieraz z repertuaru najsławniejszych gwiazd. W 1926 wystąpiła jako Małgorzata Gauthier ("Dama kameliowa"); K. Makuszyński napisał wówczas, że właśnie w tej roli osiągnęła "swój szczyt, w tej chwili na obszarze aktorstwa polskiego najwyższy". Jednakże inni krytycy podważali tę opinię, jak np. K. Irzykowski, który zresztą P. cenił. "Ma wdzięk naturalny - pisał o niej - humor trochę rzewny, zawsze pewną dobroć i jakby trwożliwość w ruchach i głosie. Rodzaj jej głosu ma w jej grze i w jej powodzeniach znaczny udział. Wibruje przyjemnie, metalicznie, niekiedy zamienia się w jakieś jakby mruczenie lub wybucha gardłowo". Ok. 1930 P. przeszła do ról kobiet starszych, natur skomplikowanych, często z bujną przeszłością. W tej dziedzinie zdarzały się jej prawdziwe kreacje, jak np. Teresa ("Nadzieja" H. Bernsteina). "Dramat stoi znakomitą grą Przybyłko-Potockiej" - napisał wówczas B. Korzeniewski - "Jest w tej grze żywiołowa siła egoizmu, nieświadoma złość kobiety pysznej i ograniczonej". Powszechne uznanie wzbudziła jako George Sand ("Lato w Nohant"). Inne wybitne role P. w T. Polskim: Eliza ("Pigmalion"), Katarzyna ("Madame Sans Gene"), Joanna ("Dom kobiet"), Helena Topolska ("Lekkomyślna siostra"), Elżbieta ("Elżbieta, królowa Anglii"), Luba ("Wiśniowy sad"), Marcelina ("Asmodeusz"). Jej ostatnia rolą była Lady Bracknell ("Brat marnotrawny").
Bibliografia
Grzymała-Siedlecki: Świat aktorski (il.); K. Irzykowski: Recenzje teatralne, Warszawa 1965; Koryzna II s. 18; B. Korzeniewski: Spory o teatr, Warszawa 1966; Kotarbińska: Zza kulis teatru (il.); Kreczmar: Drugi notatnik (il.); Lorentowicz: T. Polski (il.); Owerłło; Szyfman: Labirynt (il.); TE IV; EMTA 1892 nr 45, 1893 nr 508, 522, 533, 1894 nr 537, 1897 nr 35, 1900 nr 52, 1902 nr 29, 36, 50; Kur. warsz. 1906 nr 247, 1907 nr 279, 296; Nowiny lit. 1948 nr 28 (J. Romanówna); Scena i Sztuka 1909 nr 30, 1910 nr 21, 1912 nr 15; Świat 1936 nr 51, 52; Teatr 1945 nr 1 (M. Rulikowski), 1946 nr 6/7 (K. Wroczyński), 1953 nr 20 (J. Macierakowski), 1954 nr 20 (J. Macierakowski, też il.); Warszawianka 1926 nr 52; Afisze, IS PAN; Afisze i wycinki, MTWarszawa; Akt urodzenia, parafia Narodzenia NMP w Warszawie; J. Macierakowski: Maria Przybyłko-Potocka, maszynopis, PIW.
Ikonografia
L. Wyczółkowski: Portret, pastel, 1902 - MNKraków; K. Kwiatkowski: P. jako Małgorzata Gauthier (Dama kame-liowa), olej - MTWarszawa; NN: Portret, brąz, plakieta na nagrobku, Cmentarz Powązkowski Warszawa; Fot. pryw. i w rolach - IS PAN, MTWarszawa, SPATiF.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, PWN Warszawa 1973
PRZYBYŁKO-POTOCKA MARIA HENRYKA (1873–1944)
aktorka, reżyser, dyrektor teatru
ur. 23 marca 1873 w Warszawie. Była córką Wincentego, urzędnika Sądu Pokoju, i Anieli z Kobyleckich. Gry aktorskiej uczyła się u I. Tatarkiewicza, przypuszczalnie spokrewnionego z jej matką. W 1892-93 uczęszczała do Klasy Dykcji i Deklamacji przy Warsz. Tow. Muzycznym. Po raz pierwszy publicznie wystąpiła w czerwcu 1893. Zaczynała od ról naiwnych i amantek. W początkach kariery grywała w teatrach Łodzi (m.in. u M. Wołowskiego), Poznania i Warszawy (m.in. u L. Dobrzańskiego). Później (od 23 IX 1897) przez pięć sezonów w teatrze krakowskim (m.in. w roli Rózi w Walce motyli). Od 1902 ponownie w Warszawie, gdzie została zaangażowana do WTR. We wrześniu 1906 wyjechała do Zakopanego. Od poł. grudnia 1906 występowała w krakowskich teatrach Figliki i w Miejskim. W 1908 powróciła do Warszawy, gdzie mieszkała już do końca życia. Od jesieni zaangażowana powtórnie do WTR, gdzie pracowała przez cztery sezony.
W 1912 wstąpiła do zespołu Teatru Polskiego A Szyfmana. Z zespołem tym związana była do wybuchu II wojny światowej (z przerwą w sez. 1917/18). Do 1939 z TP odbyła liczne tournée po kraju i zagranicy, m.in. odwiedziła Kijów, Paryż, Berlin, Wiedeń.
Prowadziła również własne zespoły (od X 1907), z którymi w ciągu kolejnych lat odwiedziła Warszawę, Łódź, Częstochowę, Włocławek, Kielce, Sosnowiec, Płock, Kraków, Wilno a także Kowno, Rygę, Petersburg, Moskwę, Odessę, Kijów, Mińsk oraz mniejsze miasta rosyjskie. Występowała gościnnie w teatrach krajowych, m.in. w Lublinie (1903, 1923), Sosnowcu (1905, 1924), Krakowie (1920, 1925, 1930, 1937), Łodzi (1923), Radomiu i Kielcach (1924) i we Lwowie (1908, 1926), oraz zagranicznych, m.in. w Narodnim divadle w Pradze (III 1928). W teatrach Polskim i Małym w Warszawie także reżyserowała, m.in. Dom kobiet, Asmodeusza.
Kilkakrotnie występowała w Kaliszu. Po raz pierwszy z własną trupą w Teatrze Miejskim jako Amalia Tichard w Oj, mężczyźni, mężczyźni K. Zalewskiego (31 III 1908) i jako Elka w Mężczyźnie G. Zapolskiej (1 IV 1908). O występie pisano:
Żałować tylko należało, że p. Przybyłko-Potocka przyjechała do Kalisza przeziębiona i chora, dzięki czemu nie była w stanie [...] utrzymać jednakowej tonacji głosu. [...] Publiczności nie było wiele.
W 1910 dała w TM dwa przedstawienia z nieustalonym zespołem, występując w Żabusi G. Zapolskiej (15 V) i Wianku mirtowym J. Żuławskiego (16 V). Ponownie z własnym towarzystwem 13-14 III 1912 w Straceńcach T. Konczyńskiego i Wyzwaniu B. Gorczyńskiego. Po raz ostatni w Kaliszu 29 V 1930 z aktorami warszawskiego Teatru Polskiego w Domu kobiet Z. Nałkowskiej.
Należała do grona czołowych aktorek polskich swojego pokolenia. Występowała w dość rozległym repertuarze, choć ze względu na warunki głosowe najchętniej obsadzano ją w sztukach współczesnych. Najlepsze role stworzyła w warszawskim Teatrze Polskim pod dyr. A. Szyfmana. Niezapomniana jako Aniela (Śluby panieńskie), Zuzia (Rozbitki), Karolina (Oj, młody, młody), Helena (Pan Jowialski), Miranda (Burza), Zosia (Dziady), Bronka (Śnieg), Maria (W małym domku), Maria (Lekkomyślna siostra), Sonka (Odwieczna baśń), Nora (Nora), Hanka (Moralność pani Dulskiej), Młoda (Klątwa), Jewdocha (Sędziowie). W 1926 jako Małgorzata Gauthier (Dama kameliowa) zakończyła występy w rolach amantek. Wraz z upływem lat grała kobiety starsze, często tworząc wybitne kreacje, m.in. Teresę w Nadziei, George Sand w Lecie w Nohant, Elizę w Pygmalionie Katarzynę w Madame Sans-Gene, Joannę w Domu kobiet, Helenę Topolską w Lekkomyślnej siostrze, Elżbietę w Elżbiecie, królowej Anglii, Lubę w Wiśniowym sadzie, Marcelinę w Asmodeuszu. Jej ostatnią rolą była Lady Bracknell w Bracie marnotrawnym. Do jej ulubionych partnerów scenicznych należeli K. Junosza-Stępowski, J. Węgrzyn, A. Zelwerowicz i J. Osterwa.
Pisano o niej: "Ma wdzięk naturalny, humor trochę rzewny, zawsze pewną dobroć i jakby trwożliwość w ruchach i głosie. Rodzaj jej głosu ma w jej grze i w jej powodzeniach znaczny udział. Wibruje przyjemnie, metalicznie, niekiedy zamienia się w jakieś jakby mruczenie lub wybucha gardłowo" (K. Irzykowski). "Miała nieskazitelne maniery, była pięknie ubrana, spokojna, opanowana, wyglądała na arystokratkę. [...] Na scenie wydawała się bardzo duża, wyniosła, oczy miała jasne, matową, szczupłą twarz, ciemne włosy" (J. Lubicz-Lisowski)
Podczas II wojny światowej mieszkała na warszawskim Mokotowie. Ciężko ranna w bombardowaniu lotniczym 30 VIII 1944, zmarła po kilku godzinach w warszawskim szpitalu wojskowym. Pochowana w grobie powstańczym na ul. Odyńca. Po wojnie jej zwłoki ekshumowano i 29 X 1946 złożono w Alei Zasłużonych na Powązkach.
Zamężna ze znanym krytykiem teatralnym, Antonim Potockim, którego poślubiła 17 VI 1900 w Krakowie. Odtąd na afiszach używała podwójnego nazwiska. Z tego związku miała córkę Łucję. Małżeństwo było jednak nietrwałe, a Potocki wkrótce wyjechał na stałe do Paryża. Od 1907 związana z młodszym o 9 lat reżyserem i dyr. teatru, A. Szyfmanem (1882-1967), który wbrew powszechnie przyjętej pogłosce (m.in. notka w Enciclopedia delIo Spettacolo), nigdy nie był jej mężem, choć publicznie nazywał ją żoną.
Bibliografia: Gordon-Smith M., W labiryncie teatru Arnolda Szyfmana, Warszawa 1991; Grzymała-Siedlecki A., Świat aktorski moich czasów, Warszawa 1973; Kaszyński S., Teatralia kaliskie, Łódź 1972; Kozłowska I., Teatr w Kaliszu w okresie II Rzeczypospolitej, Kalisz 2005; Lubicz-Lisowski J., Wspomnienia starego aktora, Katowice 1988; Słonimski A. Gwałt na Melpomenie, Warszawa 1982; Słownik biograficzny teatru polskiego, Warszawa 1973;
Źródło: Słownik Biograficzny Wielkopolski południowo-wschodniej. Ziemia kaliska, tom 3
Autor noty biograficznej: Andrzej Androchowicz
