Autorzy

Trwa wczytywanie

Henryk Jurkowski

Henryk Zdzisław Jurkowski

Krytyk, historyk i teoretyk teatru lalek, autor sztuk, tłumacz, nauczyciel akademicki.

Wychowywał się na warszawskiej Pradze i w młodości kilkakrotnie zetknął się z teatrem lalek (oglądał wędrownych lalkarzy grających na podwórkach, a także występy słynnego teatru „Baj”). Podczas wojny brał udział w konspiracji („Szare Szeregi”), walczył w powstaniu warszawskim (jako żołnierz AK, w batalionie „Gustaw”), był ranny, szedł kanałami, kilkakrotnie był o włos od śmierci. Po wojnie wrócił do nauki. Ukończył polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim (1951), po czym został skierowany do pracy w Departamencie Teatru w Ministerstwie Kultury i Sztuki, gdzie przydzielono mu teatr lalek.

Henryk Jurkowski postanowił rzetelnie poznać temat, którym wypadło mu się zajmować. Potem przyszło prawdziwe zauroczenie sztuką lalkarską. Startując z pozycji urzędnika, Jurkowski doszedł do rangi wybitnego znawcy o światowej renomie. Publikował artykuły o teatrze lalek, czytał literaturę przedmiotu w paru językach, prowadził badania naukowe. Pod opieką prof. Zbigniewa Raszewskiego obronił doktorat w Instytucie Sztuki PAN (1969), będący pierwszą częścią późniejszych Dziejów teatru lalek (Przemiany teatru lalek od antyku do romantyzmu). Potem zdobywał kolejne stopnie i tytuły naukowe (habilitacja 1991, profesura 2001).

Z licznych podróży przywoził książki o tematyce lalkowej, gromadząc najznakomitszą w Polsce bibliotekę w tym zakresie. Profesorowi Jurkowskiemu udało się sprawić, że dzięki jego pracom, badania teatru lalek – historyczne, teoretyczne, krytyczne – stały się w Polsce równoprawną dyscypliną naukową.

W Ministerstwie Kultury i Sztuki pracował przez 20 lat (1952–1972). Przyczynił się do prawdziwego rozkwitu lalkarstwa w Polsce (choć konfliktów też nie brakowało), szybko poznał się na wielkim talencie Jana Dormana, przyjaźnił się z wieloma lalkarzami epoki powojennej, inspirował i wspierał nowe inicjatywy lalkarskie (szkolenia, festiwale, konferencje), wspierał branżowe czasopiśmiennictwo („Teatr Lalek”, którego był wieloletnim współpracownikiem, a w latach 1969–1970 redaktorem naczelnym), nade wszystko zaś aktywnie zaangażował się w rozwój nawiązanych jeszcze przed wojną kontaktów polskich lalkarzy z szerokim światem. Międzynarodowa Unia Lalkarska (UNIMA), mająca od 1961 roku swój polski oddział (POLUNIMA) stała się polem, na którym Jurkowski mógł rozwinąć wszechstronną aktywność, organizacyjną i naukową. W roku 1962 współorganizował w Warszawie VIII Kongres UNIMA oraz towarzyszący mu Międzynarodowy Festiwal Teatrów Lalek. Międzynarodowe gremium wybrało go do najwyższych władz UNIMA. Pełnił kolejno funkcje członka Prezydium UNIMA (od 1959; później członka Komitetu Wykonawczego), sekretarza generalnego (przez dwie kadencje: 1972–1980), wreszcie prezydenta UNIMA (także dwie kadencje: 1984–1992). Na Kongresie w Ljubljanie, inaugurującym niepodległą Słowenię w 1992, wybrano go dożywotnio honorowym prezydentem UNIMA. W 1980 współorganizował lalkarski kongres w Waszyngtonie, pierwszy raz poza Europą. Doprowadził do powstania znakomitego czasopisma informującego o lalkarstwie światowym „UNIMA Informations”, które ukazywało się od 1974 w językach angielskim i francuskim. Za sprawą UNIMA współtworzył Międzynarodowy Instytut Lalkarski w Charleville-Mézières we Francji (obok Margarety Niculescu i Jacquesa Félixa), wkrótce także szkołę lalkarską, która tam powstała.

Henryk Jurkowski stał się w swojej dziedzinie prawdziwym autorytetem w skali światowej. Zapracował na to ogromną liczbą publikacji (tłumaczonych na dziesiątki języków), wystąpieniami na niezliczonych sympozjach i konferencjach. Bywał jurorem lalkarskich festiwali w różnych krajach oraz promotorem i recenzentem wielu prac naukowych (polskich i obcojęzycznych). Jako ekspert współpracował z redakcją The World Encyclopedia of Contemporary Theatre (ITI, UNESCO), był projektodawcą i redaktorem (w latach 1994–2000) monumentalnej Encyclopédie mondiale des arts de la marionnette / The World Encyclopedia of Puppetry Arts (UNIMA).

Łączył Wschód i Zachód, zwłaszcza w latach, gdy oba te światy z trudem się ze sobą komunikowały. Opisując dzieje powszechnego teatru lalek sprawiał, że ludzie Zachodu poznawali egzotyczny dla nich teatr lalek krajów Europy Środkowej i Wschodniej, i odwrotnie.

Już od lat 80. XX wieku rozpoczął współpracę z większością uczelni lalkarskich, jakie nieustannie wówczas powstawały na całym świecie. Wykładał regularnie w Charleville-Mézières, gościnnie w dziesiątkach innych uczelni, m.in. w Barcelonie, Chicago, Londynie, Petersburgu, Pradze, Sofii, Stuttgarcie. Realizował autorskie kursy, np. „Dramaturgia teatru lalek” w Cuernavaca (Meksyk, 1994) czy „Kulturowe konteksty teatru lalek” w Santa Fe (Argentyna, 2000).

Równolegle współtworzył szkolnictwo lalkarskie w Polsce. Wykładał przez wiele lat (1973–2004) na obu krajowych uczelniach lalkarskich – we Wrocławiu (Filia Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. Ludwika Solskiego w Krakowie) i w Białymstoku (zamiejscowy Wydział Sztuki Lalkarskiej Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie). Pełnił też funkcję dziekana (wydziału lalkarskiego we Wrocławiu: 1976–1979, wydziału reżyserii teatru lalek w Białymstoku: 1980–1983) i prorektora warszawskiej Akademii Teatralnej (ówcześnie: PWST). Na potrzeby dydaktyczne opracował trzytomową Antologię klasycznych tekstów teatru lalek (Wrocław 1999, 2000, 2003), która nadal stanowi fundament nauczania dramaturgii lalkowej.

Na gruncie polskim pierwsze ważne prace Henryka Jurkowskiego publikował „Pamiętnik Teatralny”, poczynając od rozprawy Z dziejów poglądów na teatr lalek (1968), później wielokrotnie, w przeredagowanych wersjach, publikowanej na całym świecie. „Pamiętnik” ogłosił też studium Jurkowskiego o romantycznym teatrze lalek w Niemczech, pionierską pracę o nazewnictwie polskiej lalki teatralnej, także rozprawę o teatrze Jana Dormana, o lalkach Wyspiańskiego, o Craigu. Szereg jego ważnych tekstów historycznych i teoretycznych publikował „Dialog”, „Konteksty” i „Didaskalia” (zob. bibliografia poniżej).

Europejskie teksty sztuk Jurkowski opisał w książce Dzieje literatury dramatycznej dla teatru lalek (Ecrivains et Marionnettes. Quatre siècles de Littérature dramatique en Europe, Editions Institut International de la Marionnette, Charleville-Mézières 1991, wyd. polskie: Wrocław 1991), a najwybitniejszych polskich lalkarzy – w zbiorze esejów Moje pokolenie. Twórcy polskiego teatru lalek drugiej połowy XX wieku (Łódź 2006). Jego Szkice z teorii teatru lalek (Łódź 1993, wcześniej Aspects of Puppet Theatre: a Collection of Essays, London 1988, wyd. japońskie Tokio 1989, wyd. hiszpańskie Bilbao 1990, później także w innych językach) formowały zręby teorii pasjonującej go dyscypliny, zaś Metamorfozy teatru lalek w XX wieku (napisane i wydane na zamówienie Institut International de la Marionnette pt. Métamorphoses: la marionnette au XXe siècle, Charleville-Mézières 2000, wyd. II rozszerzone 2008; wydane także w wielu innych językach; wyd. polskie: Warszawa 2002) unaoczniały najnowocześniejsze trendy światowej sztuki lalkarskiej. Niemniej, jego książką fundamentalną pozostają Dzieje teatru lalek, które miały trzy wydania polskie (trzytomowe: Warszawa 1970–1984; dwutomowy powielony skrypt dla studentów: Białystok 1986; dwutomowe, znowelizowane: Lublin 2014) oraz kilka zagranicznych, zwłaszcza dwutomowa angielska publikacja wydana przez Edwin Mellen Press w USA (A History of European Puppetry, we współpracy z Penny Francis). Kompendium to sięga od antyku po lata osiemdziesiąte XX wieku (w polskiej wersji znowelizowanej nawet początku wieku XXI).

Profesor Jurkowski śledził najnowsze kierunki badań teatrologicznych, wykraczając daleko poza wąsko pojęty teatr lalek. Fascynowała go folklorystyka, semiotyka i antropologia. Z takich pasji zrodziły się książki: Aktor w roli demiurga (Warszawa 2006), Przemiany ikonosfery. Wizualny kontekst teatru (Wrocław 2009) oraz Materiał jako wehikuł treści rytuału (Warszawa 2011).

Chcąc poznać teatr lalek od środka, w początkach swej działalności próbował reżyserowania (m.in. Królewskie skarby w warszawskim „Guliwerze”, 1963; Bamba w Oazie Tongo w gdańskiej „Miniaturze”, 1965; Mocny Bartek na wysługach w Teatrze Telewizji, 1967).

Miał też inklinacje do dramatopisarstwa. Opracował dla teatru lalek teksty: Ludowa szopka polska, Tryptyk staropolski (Judyta i Holofernes, Syn marnotrawny, Ścięcie panny Doroty), Arlekin czyli Sługa trzech panów, Dzieje Parysa królewicza trojańskiego, Pan Twardowski na królewskim dworze, Jak Bóg Swarożyn lud Lechitów stworzył i do Europy poprowadził oraz kilka innych, sięgając do tradycji polskiej, ale także egzotycznej, jak w najnowszej, niepublikowanej sztuce, opartej na legendzie madagaskarskiej pt. Baba z rodu Baobaba, albo Anty-Pinokio afrykański.

Znaczny jest też dorobek translatorski Henryka Jurkowskiego. Tłumaczył i adaptował sztuki lalkowe takich autorów, jak Samuel Marszak, Boris Apriłow, Joachim Knauth, Martin Stevens, Jordan Todorow, Rada Moskowa, François Morgan. Szereg szczególnie ważnych dla sztuki lalkarskiej tekstów we własnym tłumaczeniu zamieścił we wspomnianej Antologii klasycznych tekstów teatru lalek. Znalazły się tu utwory takich twórców, jak Samuel Foote, Ludwik Tieck, Laurent Mourguet, Louis Émile Duranty, Maurice Maeterlinck, Artur Schnitzler, Ramón del Valle-Inclán, Oskar Kokoschka, Edward Gordon Craig, Michel de Ghelderode i inni.

Jurkowski był szczególnie zafascynowany Craigiem – jego myśleniem o teatrze, koncepcją nadmarionety, a także lalkowymi miniaturami dramatycznymi (tzw. „motions”), z których część sam odnalazł podczas kwerend archiwalnych. Przyczynił się do powstania monumentalnej dwujęzycznej książki: Edward Gordon Craig, Le théâtre des fous/The Drama for Fools, opublikowanej przez Institut International de la Marionnette i wydawnictwo L’Entretemps w roku 2012.

Powszechnie szanowany, był też Henryk Jurkowski laureatem licznych odznaczeń, takich jak Srebrny i Złoty Krzyż Zasługi, Krzyż Armii Krajowej, Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, Złoty Medal Zasłużony Kulturze Gloria Artis, a także francuski Chevalier Ordre des Arts et des Lettres (Kawaler Orderu Sztuki i Literatury).

Do końca życia obserwował rozwój sztuki lalkarskiej i komentował ją na piśmie, a także brał aktywny udział w światowym życiu lalkarskim. Teatr lalek obchodził go naprawdę. Tak wiele w życiu widział przedstawień lalkowych na całym świecie, że doskonale wiedział, jak nieskończone możliwości kryje ten gatunek teatru i jak bogate formy sztuki scenicznej kreuje.

Bibliografia

Książki Henryka Jurkowskiego w języku polskim (w porządku alfabetycznym):

  • Aktor w roli demiurga, Warszawa 2006;
  • Antologia klasycznych tekstów teatru lalek, wybrał i opracował Henryk Jurkowski t. I: Renesans – barok – romantyzm, Wrocław 1999; t. II: Modernizm, Wrocław 2000; t. III: W kręgu polskich tradycji, Wrocław 2003;
  • Dzieje literatury dramatycznej dla teatru lalek, Wrocław 1991;
  • Dzieje teatru lalek, t. I: Od antyku do romantyzmu, Warszawa 1970; t. II: Od romantyzmu do wielkiej reformy teatru, Warszawa 1976; t. III: Od wielkiej reformy do współczesności, Warszawa 1984. Wydanie drugie znowelizowane: Dzieje teatru lalek, t. I: Od antyku do „belle epoque”; t. II: Od modernizmu do współczesności, Lublin 2014;
  • Materiał jako wehikuł treści rytuału, Warszawa 2011;
  • Metamorfozy teatru lalek w XX wieku, Warszawa 2002;
  • Moje pokolenie. Twórcy polskiego teatru lalek drugiej połowy XX wieku, Łódź 2006;
  • Moje romanse z ojczyzną, Warszawa 2012;
  • Od szopki do teatru lalek (wraz z Janem Sztaudyngerem i Henrykiem Rylem), Łódź 1961;
  • Przemiany ikonosfery. Wizualny kontekst teatru, Wrocław 2009;
  • Szkice z teorii teatru lalek, Łódź 1993;
  • W kręgu warszawskiego „Baja”, opracował i zebrał Henryk Jurkowski, Warszawa 1978.

Najważniejsze książki Henryka Jurkowskiego w językach obcych:

  • A History of European Puppetry, volume one: From its Origins to the End of the 19th Century, 1996; volume two: The Twentieth Century, 1998; Collaborating Editor: Penny Francis; The Edwin Mellen Press; Lewiston, USA / Queenston, Canada / Lampeter, United Kingdom; printed in USA.
  • Aspects of Puppet Theatre. A collection of Essays (London 1988) Edited by Penny Francis, Puppet Centre Trust, London 1988; przełożona na kolejne języki (japoński: Tokio 1989; hiszpański: Bilbao 1990; czeski: Praha 1997). Każda edycja była uzupełniana nowymi tekstami.
  • Ecrivains et Marionnettes. Quatre siècles de Littérature dramatique en Europe, éditions Institut International de la Marionnette, Charleville-Mézières, France 1991.
  • Encyclopédie mondiale des arts de la marionnette (red.), UNIMA, éditions L’Entretemps, Francja 2009.
  • Métamorphoses. La marionnette au XXe siècle, Institut International de la Marionnette, Charleville-Mézières, France 2000; przedrukowana w kilku językach – m.in. słowackim (2004), serbskim (2006), bułgarskim (2007). Wznowiona we Francji w 2008 w rozszerzonej wersji.
  • Svet Edvarda Gordona Krega. Prolog do istorii idee, Subotica 2008.
  • Teorija lutkarstva. Ogledi iż istorije, teorije i estetike lutkarskog teatra, Subotica 2007.
  • The Mode of Existence of Characters of the Puppet Stage, [w:] The Language of the Puppet, ed. Laurence R. Kominz and Mark Levenson, Pacific Puppetry Center Press a Unit of Tears of Joy Theatre, Vancouver, Washington 1990.

Bibliografia wybranych artykułów Henryka Jurkowskiego w języku polskim (w porządku alfabetycznym):

  • Aktor i jego nieożywiony sobowtór: lalki w świecie aktorów, „Didaskalia” 2001, nr 43/44;
  • Android nadzieją teatru, „Didaskalia” 2007, nr 79/80;
  • Craig i Appia: epoka przełomu, „Didaskalia” 2003, nr 58;
  • Craig i marionetki, „Dialog” 1988, nr 5;
  • Craig w świecie idei, „Konteksty” 2005, nr 2;
  • Faust – Adam, „Didaskalia” 2008, nr 85/86;
  • Język współczesnego teatru lalek, „Teksty” 1978, nr 6;
  • Józef Szajna, czyli paradoks awangardy, „Didaskalia” 2002, nr 48;
  • Kariera króla Ubu, „Dialog” 2004, nr 10;
  • Lalki i inne simulacra w dziele Stanisława Wyspiańskiego, „Pamiętnik Teatralny” 2007, z. 3–4;
  • Lalki i maski w sercu afrykańskiego teatru, „Konteksty” 1999, nr 4;
  • Lalki, przedmioty i człowiek, „Dialog” 1995, nr 6;
  • Łątki, osóbki, jasełka. Z dziejów nazewnictwa polskiej lalki teatralnej, „Pamiętnik Teatralny” 1987, z. 1–2;
  • Mimesis – między monizmem i dualizmem: sztuka aktorska i jej psychologiczne meandry, „Konteksty” 2005, nr 2;
  • Nadmarioneta w kręgu Nietzschego, „Dialog” 2004, nr 12;
  • Niespełniona wielkość: z dziejów recepcji Edwarda Gordona Craiga w Polsce, „Pamiętnik Teatralny” 2003, z. 3–4;
  • Prawdziwy teatr lalek Ronnie Burketta, „Dialog” 2004, nr 9;
  • Przeciw stereotypom: Craig, „Didaskalia” 2003, nr 54–56;
  • Romantyczny teatr lalek w Niemczech, „Pamiętnik Teatralny” 1973, z. 1;
  • Spectacles de décors, „Didaskalia” 2007, nr 78;
  • Teatr Dzieci Zagłębia 1945–1974, „Pamiętnik Teatralny” 1976, z. 3;
  • Teatr lalek a folklor, „Polska Sztuka Ludowa” 1969, nr 2;
  • Teatr wobec sacrum – zarys problematyki, „Rocznik Teologii Katolickiej” 2004, nr 3;
  • Z dziejów poglądów na teatr lalek, „Pamiętnik Teatralny” 1968, z. 1;
  • kilkadziesiąt artykułów w czasopiśmie „Teatr Lalek”

Bibliografia przedmiotowa:

  • Jurkowski (Henryk Zdzisław) – hasło w: Encyclopédie mondiale des arts de la marionnette, UNIMA, éditions L’Entretemps, Francja 2009;
  • „Teatr Lalek” 2016, nr 1: artykuł Marka Waszkiela Jurkowski – post mortem oraz Wspomnienia dziesięciorga osób (Penny Francis, Géza Balogh, Nancy Lohman Staub, Greta Bruggeman, Dadi D. Pudumjee, Nina Malíková, Nobuko Tamaki, Fumiko Matsuzawa, Tamiko Onagi, Lucyna Kozień);
  • Waszkiel Halina, Człowiek instytucja. Wspomnienie o Henryku Jurkowskim (1927–2016), „Teatr” 2016, nr 3;
  • Waszkiel Marek, Lalkarz: Jurkowski, „Pamiętnik Teatralny” 2016, nr 3.

Halina Waszkiel

 


Henryk Jurkowski w rozmowie z Arkadiuszem Klucznikiem (publikacja na Youtube).
Prod. Teatr im. H. Ch. Andersena w Lublinie

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji