Osoby

Aktor teatralny i filmowy. 

Urodził się 14 kwietnia 1897 w Warszawie, syn zubożałego ziemianina czy też plenipotenta ziemskiego). Ukończył Gimnazjum im. Ziemi Mazowieckiej w Warszawie.

Kariera teatralna i filmowa w Dwudziestoleciu

W 1914–1915 kształcił się w szkole dramatycznej przy Warszawskim Towarzystwie Muzycznym, ale już od 1913 został przez Arnolda Szyfmana zaangażowany do Teatru Polskiego w Warszawie. W 1916 grał w kabarecie Bi-Ba-Bo. W latach 1918–1919 występował w teatrach miejskich w Krakowie i Łodzi. W 1920 brał udział w wojnie polsko-sowieckiej jako żołnierz Armii Ochotniczej.

W latach międzywojennych aktor Teatru Polskiego w Warszawie. Występował również gościnnie w warszawskich teatrach Rozmaitości i Małym oraz we Lwowie, Krakowie, Poznaniu i Lublinie. W 1923 uczestniczył w strajku aktorów Teatru Polskiego.

Do popisowych jego ról należały m. in.: Jago w Otellu (1925), Pochroń w adaptacji Dziejów grzechu Stefana Żeromskiego (1926), Horodniczy Rewizorze(1929), role tytułowe w Volpone (1930) i Sprawie Dantona (1933), Senator w Dziadach (1934), d’Antraiques w Sułkowskim (1936), Sartorius w Szczyglim zaułku (1937).

„Przy potężnej, zwalistej budowie ciała i byczym karku — „rozsadzał” dialog i całą scenę swą nieokiełzaną gwałtownością, nawet brutalizmem, a także mową impetyczną aż do zadyszki. „Nie wiadomo, czy to wielki talent, czy wielka astma” — debatowali zakulisowi złośliwcy. Sugestywnie, z realizmem już jakby „nadwyrazistym” grał Jaga w Otellu, Pochronia w Dziejach grzechu, Horodniczego w Rewizorze, Volpone — Bena Jonsona. Aktorstwo Samborskiego stanowiło dynamiczny kontrapunkt w zespole Teatru Polskiego, wyróżniającym się elegancją, precyzją, „intelektualizmem” gry, nowocześniejszej od ceremonii deklamacyjnych i tradycyjnej rodzajowości, królujących jeszcze często na scenie Rozmaitości, a potem Narodowego”. (Stanisław Marczak-Oborski, Teatr w Polsce 1918-1939, Warszawa 1984, s. 118)

25 lipca 1939 wystąpił w antyfaszystowskiej komedii G. B. Shawa Genewa, gdzie w roli Bombardone sparodiował Mussoliniego – 3 września 1939 przerwano jej granie „z powodów niezależnych od dyrekcji” Teatru Polskiego.

Samborski zdobył sporą popularność jako aktor filmowy; ze względu na styl gry bywał porównywany z wybitnym aktorem niemieckim Emilem Janningsem (pierwszym w historii laureatem Oscara, 1929). Zadebiutował w 1921 w filmie Strzał. Po epizodycznych rolach w kilku filmach otrzymał tytułową rolę w filie Policmajster Tagiejew (1929) opartym na powieści Zapolskiej. Odtąd obsadzany był często w rolach carskich prześladowców polskich organizacji niepodległościowych: pułkownik ochrany Sierow w Na Sybir (1930), generał żandarmerii Maksimow w Dziesięciu z Pawiaka (1931), generał Polenow-Czernowratskij w Urodzie życia (1930). W filmach sensacyjnych również był specjalistą do ról „czarnych charakterów”: Niebezpieczny romans (1930; wg powieści A. Struga), Dzieje grzechu (1933), Szpieg w masce (1933), Kobiety nad przepaścią (1938).

Ostatnią przedwojenną rolą filmową Samborskiego był Anzelm Bohatyrowicz w ekranizacji Nad Niemnem, której premiera nie doszła do skutku z powodu wybuchu wojny, a wszystkie materiały spłonęły podczas oblężenia Warszawy w 1939.

Okupacja niemiecka i udział w filmie Heimkher

Początek okupacji niemieckiej przeżył Samborski w Warszawie. Na przełomie 1939/1940 stosując się do apelu Tajnej Rady Teatralnej i konspiracyjnego Związku Artystów Scen Polskich zrezygnował z pracy na scenie. Przystąpił do powołanej 18 grudnia 1939 z inicjatywy Arnolda Szyfmana spółki Bazar, Kawiarnia-Bar oraz Warsztaty Artystów i Pracowników Teatru Polskiego (do spółki należało 80 członków-założycieli, artystów i pracowników Teatru Polskiego), która przetrwa – po zajęciu gmachu przez władze niemieckie w czerwcu 1940 – do maja 1941.

Wiosną 1940 pojawił się w Warszawie austriacki reżyser Gustav Ucicky, by werbować aktorów do antypolskiego filmu propagandowego Heimkher (Powrót do ojczyzny) – według planu role Polaków, znęcających się nad Niemcami w przedwojennej Polsce, mieli zagrać znani polscy aktorzy. Samborski znalazł się wśród czterech osób, które ostatecznie wystąpiły w tym filmie; zagrał brutalnego Burmistrza, najważniejszą z „polskich” ról. Gdy w marcu 1941 został wykonany wyrok śmierci na gorliwym pomocniku Ucicky'ego, agencie gestapo Igo Symie, Samborski w obawie o swe życie uciekł do Wiednia, gdzie ponoć mieszkała rodzina jego żony Stelli. 3 grudnia 1942 Komisja Sądząca Kierownictwa Walki Cywilnej skazała na karę infamii czwórkę aktorów, w tym Samborskiego, „za czynny udział w nagrywaniu filmu Heimkehr, o treści propagandy antypolskiej połączonej z lżeniem narodu i Państwa Polskiego”. Przebywając w Wiedniu występował w niemieckich filmach pod pseudonimem Gottlieb Sambor (w filmie Ucicky'ego Am Ende der Welt, prod. 1943/44, prem. 1947, wystąpił pod własnym nazwiskiem; jako Gottlieb Sambor zagrał w Shiva und die Galgenblume Hansa Steinhoffa, jednej z ostatnich produkcji przemysłu filmowego III Rzeszy, 1945).

Lata powojenne

Po wojnie, w 1946 został uchwałą Zarządu Głównego ZZASP dożywotnio relegowany z grona aktorstwa polskiego („Teatr”, 1947, nr 1—2, s. 78). W 1948 odbył się przed Sądem Apelacyjnym w Warszawie proces przeciwko aktorom, którzy uczestniczyli w filmie Heimkehr. Samborski był sądzony zaocznie (obrońcą z urzędu był adwokat Henryk Nowogródzki). Na jedynego świadka obrony zgłosił się Aleksander Zelwerowicz, który zeznał, że Samborski wystąpił w Heimkher wskutek szantażowania przez Niemców (grożono mu razie odmowy prześladowaniami żony, z pochodzenia Żydówki). Sąd Apelacyjny nie wziął tych okoliczności pod uwagę i skazał Samborskiego na dożywotnie więzienie.

Pod koniec wojny lub krótko po jej zakończeniu Samoborski z żoną wyjechał z Austrii przez Lizbonę do Ameryki Południowej. Początkowo zatrzymał się w Brazylii, gdzie w Rio de Janeiro wystąpił jako Kapitan w Woyzecku (Lua de Sangue) Büchnera (reż. Zbigniew Ziembiński, Teatro Fênix, Rio de Janeiro, prem. 25 sierpnia 1948). Wywarł spore wrażenie: „Pan Samborski, bez względu na to, czy jest zdrajcą Polski, czy nie, czy jest kolaborantem, czy też nie, bez wątpienia jest wybitnym aktorem” (Roberto Brandão, Louvação de Lua de Sangue, „Diário Carioca”, 29 sierpnia 1948, tł. Aleksandra Pluta).

Późniejsze losy Samborskiego są słabo zbadane. Wiadomo, że osiadł w Argentynie, nie ujawniając swego prawdziwego nazwiska, i występował okazjonalnie w cyrku jako clown oraz w pantomimach. Prawdopodobnie zmarł w 1971 (dokładna data i miejsce nie są dotąd znane).

Bibliografia

• Brumer, Wiktor: Tradycja i styl w teatrze, Warszawa 1986;
• Czachowska, Jadwiga; Maciejewska, Maria; Tyszkiewicz, Teresa: Literatura polska i teatr w latach II wojny światowej. Bibliografia, Wrocław 1983;
• Drewniak, Bogusław: Teatr i film III Rzeszy. W systemie hitlerowskiej propagandy, Gdańsk 2011;
• Enciclopédia Itaú Cultural de Arte e Cultura Brasileiras
• Film-lexicon degli Autori e delle Opere, Roma 1964 VI; Guinsburg, J.: Diálogos sobre Teatro, São Paulo 2002, s. 75-79;
• Historia filmu polskiego, t. 1-3, Warszawa 1966–88; Janicki, Stanisław: Polskie filmy fabularne 1902–1988, Warszawa 1990; Korzeniewski Bohdan, Raszewski Zbigniew: Kolaboracja?, „Pamiętnik Teatralny” 1963 z. 1–4;
• Korzeniewski, Bohdan: Sława i infamia, Warszawa 1992;
• Lechoń, Jan: Cudowny świat teatru, Warszawa 1981;
• Łoza, Stanisław, Czy wiesz, kto to jest?, Warszawa 1938;
• Marczak-Oborski, Stanisław, Teatr czasu wojny 1939–1945, Warszawa 1967;
• Marczak-Oborski, Stanisław, Teatr w Polsce 1918–1939, Warszawa 1984;
• Nowogródzki, Henryk:, W świetle podziemnego teatru, „Literatura” 1980 nr 9;
• Ozimek, Stanisław: Bogusław Samborski, Polski Słownik Biograficzny, t. XXXIV, Wrocław 1992–1993;
• Ozimek, Stanisław: Film polski w wojennej potrzebie, Warszawa 1974;
• Ozimek, Stanisław: Kroniki w ogniu. Wrzesień i okupacja, „Kino” 1968 nr 9;
• „Pamiętnik Teatralny” 1963 z. 1–4;
• Pluta, Aleksandra, Ślady polskie w kulturze brazylijskiej, na: culture.pl;
• Pluta, Aleksandra, Ten piekielny polski akcent. Ziembiński na brazylijskiej scenie, Warszawa 2015 (rozdz. IX. Tajemniczy Gottlieb von Sambor);
• Po powrocie z Paryża – co mówią państwo Samborscy, „Kino” 1930 nr 35;
• Polska Bibliografia Literacka za lata 1944/5–1947;
• Samborski, Bogusław: Nie chcę być Janningsem – nazywam się Samborski…, „Kino” 1930 nr 2;
• Słonimski, Antoni: Gwałt na Melpomenie, t. 1 i 2, Warszawa 1959;
• Teatr polski w Warszawie 1913–1938, Warszawa 1938;
• Wierzyński, Kazimierz, Wrażenie teatralne, Warszawa 1987;
• Wilski, Zbigniew, Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Wrocław 1988;
• Wysiński, Kazimierz Andrzej, Związek Artystów Scen Polskich, Wrocław 1979;
• Żeleński, Tadeusz (Boy), Pisma, Warszawa 1982–92 (t.20–29)

Ikonografia

Fotosy z ról teatralnych i filmowych Samborskiego w: Archiwum IS PAN i Muzeum Teatralnym w Warszawie

Filmografia

Kilkanaście filmów fabularnych lub ich fragmentów z lat 1928–41 z udziałem Samborskiego, w: Archiwum Filmoteki Narodowej

opr. Janusz Legoń