Osoby

Trwa wczytywanie

Tadeusz Białoszczyński

BIAŁOSZCZYŃSKI Jan Tadeusz (25 XI 1899 Tomanowice k. Mościsk w Przemyskiem - 24 I 1979 (Warszawa), aktor. Był synem Jana B., rolnika i urzędnika skarbowego, i Marii z Sieńczaków, mę­żem - Jadwigi Kossockiej. Ukończył w Krakowie Gimn. św. Jacka i Miejską Szkołę Dram.; 25 VI 1921 podczas popisu uczniów grał Gustawa we fragm. "Dziadów". Debiutował 10 IX 1921 jako Karol von Schaunberg ("Burmistrz Stylmondu") w krak. T. im. Słowackiego i grał na tej scenie do 1924. W sez. 1924/25-1926/27 występował w T. Miejskim w Łodzi (z zespołem tym w listopadzie 1925 w Kaliszu), 1927/28 i 1928/29 w T. Polskim i Małym w Warszawie, 1929/30 w T. Miejskich na Pohulance i Lutnia w Wilnie, 1930/31 i 1931/32 ponownie w T. Miejskim w Łodzi (brał udział w gościnnych występach tego teatru w Warszawie w czerwcu 1931). W sez. 1932/33-1935/36 był aktorem T. Miejskich pod kier. W. Horzycy we Lwowie; z zespołem lwow. grał w Krakowie w lipcu 1933 i 1934. W listopadzie 1935 wystąpił gościnnie w T. Miejskim w Łodzi, a w sez. 1936/37 występował w nim stale. W 1937 przeniósł się do Warszawy i w sez. 1937/38 i 1938/39 grał w T. Narodowym i Nowym (współkier. był wtedy Horzyca); w ze­spole tym miał też pozostać na sez. 1939/40. Od 1927 występował w PR, od 1937 w filmach pol­skich. Podczas okupacji niem. pracował jako szat­niarz, robotnik i urzędnik, występował też w warsz. t. jawnych: Komedia (z tym teatrem gościnnie w 1944 w Krak. T. Powszechnym), Nowości i Maska. Po powstaniu warsz. był wywieziony do obozu w Zakroczymiu; w 1945 leczył się w Łodzi i Zako­panem. Od sez. 1945/46 występował w Krakowie; przez dwa sez. samodzielności tej sceny w Starym T., a do końca sez. 1951/52 należał do zespołu T. Dramatycznych. Jesienią 1950 grał gościnnie Ham­leta w T. Polskim w Poznaniu. Od sierpnia 1952 w Warszawie: w T. Współczesnym, od 1955 także w Narodowym, gdzie pozostał, gdy rozdzielono ze­społy w 1957, a dyrekcję objął Horzyca. W 1955 grał gościnnie Gospodarza w "Weselu", inaugurującym działalność T. Domu Wojska Pol. w Pałacu Kultury i Nauki. Od sez. 1959/60 do emerytury, na którą przeszedł 1 IX 1975, był aktorem T. Polskiego. Jako emeryt grał jeszcze w T. Polskim (1976) i Powszechnym (1975-78). Jubileusz pięćdziesięciu pięciu lat pracy scen. obchodził 9 IX 1976 w T. Polskim jako Melvil ("Maria Stuart" F. Schillera). Po wojnie występował często w słuchowiskach ra­diowych i w Teatrze TV oraz w wielu filmach, np. jako Ojciec Karola Borowieckiego ("Ziemia obie­cana", 1975), Wuj Wiktora ("Panny z Wilka", 1979). Obdarzony był pięknym, głębokim głosem, którym umiejętnie operował. "Wyraziście i precyzyjnie po­dawał skomplikowane myślowo teksty" (S. Mar­czak-Oborski: "Teatr 1918-1939"). Gdy mówił "sły­chać było każdą zmianę rytmiki, każde przejście z blanc-verse'u do prozy". "Niektóre zdania brzmią mu niemal jak melodia" (K. Puzyna). Świetna dyk­cja pozwalała na bardzo szybkie, w młodości okre­ślane jako żywiołowe, przekazywanie tekstu. Zwra­cała na scenie uwagę szlachetność zarówno jego sylwetki (z nieco sztywno osadzoną głową), przy­stojnej, choć nie banalnej twarzy, jak i gestu. "Gra na efekt i koturnowość" są "głównymi cechami tej indywidualności aktorskiej" (T. Hollender; cyt. za Z. Osińskim); "W usposobieniu artysty jest też pew­na refleksja, stateczność, niemal flegmatyczność" (A. Grzymała-Siedlecki).
Od pocz. kariery grał dużo i w różnorodnym re­pertuarze; w Krakowie wśród kilkudziesięciu, drob­nych w większości ról, były m.in.: Edwin ("Odludki i poeta"), Amant ("Sześć postaci scenicznych w poszukiwaniu autora"), Kuba ("Janosik" A. Galicy); w Łodzi np. Chonen ("Dybuk"), Nieznajomy starzec ("Percy Zwierżątkowskaja"), Leonard ("Nie-Boska ko­media"), Derwid ("Lilia Weneda"); w Warszawie: Ni­kiforow ("Tamten"), Matyjas Kikut ("Opera za trzy grosze"), Bardos ("Krakowiacy i Górale"); w Wilnie zwrócił uwagę m.in. jako Pascal ("Maski") i Ksiądz Piotr ("Dziady"). Najbardziej owocny artyst. był dla niego okres współpracy z Horzycą, który obsadzał go we Lwowie w rolach romantycznych i bohaterskich wielkiego repertuaru; równocześnie grał te; często w sztukach współczesnych, komediach, ; nawet farsach. Z pierwszego typu ról wymienić trzeba takie, jak: Lucyfer ("Samuel Zborowski" J. Słowackiego), Franciszek Moor ("Zbójcy"), Juliusz Cezar ("Kleopatra" C. K. Norwida), Hrabia Henryk ("Nie-Bo­ska komedia"), Konrad ("Wyzwolenie"), rola tyt. w "Peer Gyncie", ponadto m.in. Gospodarz ("Wesele"), Juliusz Cezar ("Cezar i Kleopatra" G.B. Shawa), Żebrak-Faun ("Marchołt gruby a sprośny"), Syme ("Czło­wiek, który był Czwartkiem"), Rejent ("Zemsta"), Fra­nek ("Przeprowadzka") i głośny Bruno Oders ("Krzyk", luty 1935). Rola ta, jak wspominał B. Dąbrowski, robiła "wstrząsające wrażenie", porównywano B. z Jaraczem, "nawet oceniano jego grę korzystniej". Powtórzył ją w Łodzi (listopad 1935), a w sez 1936/37 zagrał tam m.in. Wojewodę ("Mazepa") i Czarowica ("Róża"). Do warsz. T. Narodowego an­gażowany był jak pisał J. Ciecierski - "na role grywane dotąd przez Węgrzyna". Recenzenci warsz. przyjęli B. z zainteresowaniem (pierwsza rola - Zygmunt w "Życiu snem"); podkreślano jego walory scen., ale często, nawet chwaląc osiągnięcia, wspo­minano że był niewłaściwie obsadzany; gdy grał bohaterskich amantów A. Grzymała-Siedlecki po­dejrzewał, że "w talencie pana Białoszczyńskiego tkwi, kto wie, czy nie bardzo dobry aktor chara­kterystyczny, a nie zaręczyłbym czy nie komik na­wet"; gdy grał postacie realistyczne lub komediowe T. Boy-Zeleński uznał, że "heroiczny pan Białosz­czyński nie wydaje się predestynowany do tego typu ról". Po powtórzeniu lwow. Syme'a ("Człowiek który był Czwartkiem"), zagrał m.in.: Kirkora ("Bal­ladyna"), Dawida ("Bunt Absalona"), Tadeusza ("Ko­chanek to ja"), Marka ("Szaleństwo"), Jana ("Czasu jutrzennego"), Ferrersa ("Lśniący Strumień"). Po woj­nie, wśród ok. dwudziestu, w większości dużych ról B. w Krakowie, do ważniejszych należały: tyt. w "Masławie", "Orfeuszu" A. Świrszczyńskiej, Jan ("Dom i pod Oświęcimiem"), Jagmin ("Odwety"), Kostryn ("Bal­ladyna"), Konrad Siwicki ("W Błędomierzu"), Rejent ("Zemsta"), i - najszerzej analizowana i opisywana - Profesor Sonnenbruch ("Niemcy", 1949); o sukcesie B. w tej roli zadecydowały: inteligencja, elegancja, wewnętrzne skupienie i "olimpijskość". Głośny też był jego Hamlet (Poznań 1950, reż. Horzycy), o którym tak pisał K. Puzyna: "W koncepcji ściszenia, przytłumienia, pod którym kipi pasja, namiętność, i żar goryczy i bólu doskonale sugerowany (...) uzy­skał Białoszczyński najpiękniejsze momenty swej roli". Osiem lat później, w warsz. T. Narodowym, nie powiódł się już powrót do rodzaju ról grywa­nych przed wojną. Konrad ("Wyzwolenie") "nie od­powiadał już warunkom zewnętrznym postaci, przy tym brakowało mu wewnętrznego żaru, spontanicz­ności oraz - poza partiami lirycznymi - natural­ności tonu" (Z. Krajewska). W T. Współczesnym grał m.in. Bruno Sztorca ("Domek z kart", 1953, Państw. Nagroda Artyst. III st.), w Narodowym powtarzał Profesora Sonnenbrucha (1955). W Pol­skim był już szanowanym nestorem; operował nadal pięknym głosem, szlachetnymi środkami aktorskimi, ale w sposób (niezależnie od roli) nieco retoryczny i dla współczesnej widowni mało atrakcyjny. Wśród prawie trzydziestu ról ostatniego okresu były: Chło­picki ("Noc listopadowa"), Wernyhora ("Wesele"), Dyrektor teatru ("Dwa teatry"), Massynissa ("Irydion"), Dominik Ilecki ("Dzień jego powrotu"), Profesor ("Chłopcy") i ostatnia - Gonzalo ("Burza" Szekspira, T. Powszechny, prem. 16 XI 1978).
Bibl.: Almanach 1978/79; Boy: Pisma t. 27 s. 211, t. 28 s. 152, 305, 407; Danowicz: Ujarzmianie Melpomeny; Dą­browski: Na deskach t. 1-2; Fik: 35 sezonów; Grzymała-­Siedlecki: Z t. warsz.; Hist. filmu t. 2-3 (il.), 4-5; Kreczmar: Notatnik; M. Limanowski: Duchowość i maestria, Warsza­wa 1992; Lorentowicz: T. Polski; Marczak-Oborski: Teatr 1918-39 (il.); Marczak-Oborski: Życie teatr. 1944-64 (il.); Osiński: Repertuar; Z. Osiński: Teatr Dionizosa, Kraków 1972 (il.); K. Puzyna: To co teatralne, Warszawa 1960; 75 lat T. Pol. w Poznaniu s. 455; Słonimski: Gwałt; Sto lat Starego Teatru; T. przy ul. Cegielnianej; WEP; Ekran 1979 nr 10; Kur. Warsz. 1931 nr 158, 1938 nr 242, 1939 nr 227; Pam. Teatr. 1954 z. 2 s. 233, 234, 1963 z. l-4 s. 177, 180, 182-185, 193, 199, 204, 1977 z. 4 s. 578-590 (Z. Krajewska); Teatr 1985 nr 4 (J. Ciecierski; il.); Życie Warsz. 1979 nr 21, 23; Afisze, programy, IS PAN, MTWar­szawa; Akta (tu fot.) i kartoteki, ZASP; Korespondencja B., Zb. Specjalne Biblioteki IS PAN (Arch. Wiercińskiego); Turowski: Teatr w Łodzi.
Ikon.: W. Dunin-Marcinkiewicz: B. jako Szalmen ("Mirla Efros"), dwie akw., 1929 i B. w roli ("Karol i Anna"), akw., 1933 - MTWarszawa; M. Demczuk: B. jako Profesor Sonnenbruch ("Niemcy"), rys., węgiel, 1949 - MHKraków; D. Boguszewska: B. jako Profesor Sonnenbruch ("Niemcy"), rys., repr. Dz. Lit. 1949 nr 44; W. Bartoszewicz: B. jako Hamlet, dwa rys., tusz, 1950 - MTWarszawa; J. Jurjewicz: B. jako Łabutis ("Pieją koguty"), rys., repr. Echo Krak. 1951 nr 118; J. Żebrowski: B. jako Łabutis ("Pieją koguty"), rys., repr. Echo Krak. 1951 nr 163; Fot. - Arch. Dok. Mech., IS PAN, MTWarszawa, PWST Warszawa, ZASP.
Film.: 1937 - "Dziewczęta z Nowolipek" (f.), "Płomienne serca" (f.); 1938 -"Florian" (f.), "Kościuszko pod Racławicami" (f.); 1939 -"Trzy serca" (f.); 1946 - "Teatr mój widzę ogromny" (d.); 1952 - "Młodość Chopina" (f.); 19540 - "Domek z kart" (f.), "Uczta Baltazara" (f.); 1957 - "Pożegnanie z diabłem" (f.), "Trzy kobiety" (f.); 1958 - "Dwoje z wielkiej rzeki" (f), "Król Maciuś I" (f.); 1959 -" Sygnały" (f.); 1960 -" Krzyżacy" (f.); 1961 - "Historia żółtej ciżemki" (f.), "Obiady czwartkowe" (d.), "Przeciwko bogom" (f.); 1963 -" Daleka jest droga" (f.), "Mansarda" (f.); 1965 - "Podziemny front" (s. tv); 1966-68 -" Stawka większa niż życie" (s. tv); 1971 -" Epilog norymberski" (f.), "Złote koło" (tv); 1972 - "Agent nr 1" (f.), "Droga w świetle księżyca" (tv); 1973 -" Czarne chmury" (s. tv); 1974 -" Gniazdo" (f.); 1975 - "Koniec wakacji" (f.)," Opadły liście z drzew" (f.)," Ziemia obiecana" (f); 1976 - "Ile jest życia" (s. tv), "Zagrożenie" (f.); 1977 - "Sprawa Gorgonowej" (f.); 1979 - "Panny z Wilka" (f.); Fragm. kronik i materiałów film. z 1956-76, Arch. WFD; Materiały - Archiwum TVWarszawa. Nagrania: Role, recytacje - Red. Dok. Inf. PR.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994

60 zdjęć w zbiorach :+

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji