Autorzy

Trwa wczytywanie

Leszek Herdegen

HERDEGEN Leszek Marek (28 maja 1929 Poznań – 15 stycznia 1980 Toruń),

aktor, kierownik literacki teatru.

Był synem Mieczysława Herdegena, ekonomisty, i Marii z Munnichów. Pierwszą jego żoną była aktorka Halina Zaczek (ślub 4 czerwca 1952, rozwód w 1961); przez ponad dwadzieścia lat był związany z aktorką i reżyserem Lidią Zamkow. Dzieciństwo do 1939 spędził w Toruniu, wojnę m.in. w Krakowie. Od 1943 pracował fizycznie. W 1944 brał udział w powstaniu warszawskim. Od 1945 kontynuował naukę w krakowskim Gimnazjum i Liceum im. Sienkiewicza.

W 1946 debiutował jako literat w piśmie „Młoda Rzeczpospolita”, publikował też wiersze i artykuły w innych periodykach. W roku szkolnym 1948/49 występował w teatrze międzyszkolnym (grał tytułową rolę w Konradzie Wallenrodzie) i w zespole amatorskim przy Wojewódzkiej Komisji Związków Zawodowych. Maturę zdał w 1950 jako ekstern w Gimnazjum im. Nowodworskiego, ale już w 1949 rozpoczął studia w krakowskiej Państwowej Wyższej Szkole Aktorskiej. Jako student publikował w prasie liczne artykuły i felietony, od 1951 był członkiem Związku Literatów Polskich. W lecie 1952 pracował jako kierownik literacki w krakowskim Teatrze Młodego Widza; od lutego 1953 kierował Działem Literatury Współczesnej w nowo powstałym Wydawnictwie Literackim.

Po uzyskaniu dyplomu aktorskiego został zaangażowany od lipca 1953, wraz z grupą absolwentów krakowskiej PWSA pod kierunkiem Lidi Zamkow, do Teatru Wybrzeże w Gdańsku; debiutował rolą studenta Łukina (Barbarzyńcy, 16 grudnia 1953), następnie grał z powodzeniem Aleksego (Tragedia optymistyczna); równocześnie był wspólnie z Konstantym Puzyną kierownikiem literackim. W lipcu 1954 wrócił do Krakowa, gdzie do grudnia 1955 prowadził dział krytyki literackiej w redakcji „Życia Literackiego”, a od listopada 1955 do końca 1957 był kierownikiem literackim Starego Teatru. W sezonie 1955/56 występował jako konferansjer w Teatrze Satyryków. Od lutego 1956 do końca sezonu 1963/64 grał w Starym Teatrze; w tych latach zdecydował się ostatecznie na zawód aktora a nie pisarza, choć publikował nadal. Wydał zbiór felietonów i recenzji Zadania domowe (Kraków 1956) i Wiersze (Kraków 1970). W sezonie 1964/65–1971/72 należał do zespołu krakowskiego Teatru im. Słowackiego. Od 1972 występował w Warszawie: przez dwa sezony w Teatrze Studio, a od sezonu 1974/75 w Teatrze Powszechnym. W grudniu 1979 wystąpił gościnnie w Teatrze Małym. Swoją ostatnią rolę, Profesora w Spiskowcach, zagrał w Teatrze Powszechnym na cztery dni przed nagłą śmiercią na serce.

Był cenionym recytatorem. Poza pracą na scenach dramatycznych uprawiał różne formy działalności aktorskiej: w 1956–58 współorganizował, był autorem i aktorem Teatru na Wozie, nawiązującego do tradycji trup jarmarcznych, występującego na ulicach podczas dorocznych Dni Krakowa; od połowy lat pięćdziesiątych występował z programami artystyczno-publicystycznymi w klubach i świetlicach Krakowa oraz na terenie całego kraju (tzw. teatr faktu). Przygotowywał przedstawienia teatru jednego aktora i teatru małych form (nagrody na Ogólnopolskich Przeglądach Teatrów Małych Form w Szczecinie 1971 i 1972, od 1982 przyznawano honorową nagrodę im. Lidii Zamkow i Leszka Herdegena na Wrocławskich Spotkaniach Teatrów Jednego Aktora). Od 1965 współpracował z Filharmonią krakowską (w latach siedemdziesiątych także z warszawską Filharmonią Narodową i Teatrem Wielkim): wykonywał partie recytatorskie w Pasji według św. Łukasza Krzysztofa Pendereckiego oraz w oratoriach Arnolda Schönberga, Arthura Honeggera i Kazimierza Serockiego; z zespołami symfonicznymi wyjeżdżał na występy i międzynarodowe festiwale muzyczne, m.in. do Grecji, Portugalii, Szwajcarii, Francji oraz na Bliski Wschód i do Stanów Zjednoczonych.

Grał w ponad dwudziestu polskich filmach ekranowych i telewizyjnych, w kilku główne role; miał w swym dorobku wiele dużych ról w Teatrze TV, m.in.: tytułowe w Makbecie 1966, Lordzie Jimie 1972, Pugaczowie 1973, Edypie 1975, oraz Norwid (Piszę pamiętnik artysty, 1970), Judym (Ludzie bezdomni, 1971), Poeta (Wesele, 1972), Chopin (Lato w Nohant, 1972), Janusz Myszyński (Sława i chwała, 1974), Edgar (Play Strindberg, 1977).

Od wczesnej młodości był znany i lubiany w krakowskim środowisku artystycznym. Inteligentny i pracowity, obdarzony dynamiczną osobowością, wdziękiem osobistym i zwracającym uwagę wyglądem – smukła sylwetka blondyna w typie nordyckim, a przede wszystkim znakomitym, pamiętnym głosem: mocnym, niskim, głębokim, „spiżowym” barytonem. Najpłodniejsze teatralnie były lata krakowskie Herdegena, zdobył wtedy znaczną popularność, kwitowaną pięciokrotnie uzyskiwanym w plebiscycie widzów tytułem „najulubieńszego aktora Krakowa” (1961–65).

„Hamlet”, reż. Roman Zawistowski, Stary Teatr im. H. Modrzejewskiej, Kraków, prem. 30 września 1956. Na zdjeciu: Zdzisław Zazula (Gilderstern), Leszek Herdegen (Hamlet), Bronisław Cudzich (Rozenkranz).  
Fot. z programu przedstawienia (Edward Hartwig) 

Rozgłos przyniosło mu zagranie Hamleta, jako działającego z pasją przedstawiciela młodego, współczesnego mu pokolenia; Jan Kott nazwał go „Hamletem po XX Zjeździe” (1956); Sławomir Mrożek zauważył, że „reprezentuje racje przenikliwego, zdrowego i właśnie dlatego buntującego się rozsądku”. Formuła ta przylegała do większości kolejnych, ważnych ról Herdegena; konstruował je po wnikliwej analizie, dbając bardziej o logikę, ukazanie motywów działania i moralne przesłanie wynikające z przedstawionych postaci, niż o ich wyraz zewnętrzny i wpływanie na uczucia widzów. W jego rolach, pisał Edward Csató, „interesujące jest spiętrzenie siły i słabości, tak organiczne, że wydaje się przenikać wraz z krwią do wszystkich komórek postaci i tworzy jej specyficzny dramatyzm, jakby trochę niezależny od świata zewnętrznego”. Unikał wszelkiego sentymentalizmu, np. w roli Vala Xaviera (Orfeusz w wężowej skórze, 1962) wg Leonii Jabłonkówny „poprawia zdecydowanie zamysł autorski”, „nadając poetycznym niedomówieniom jakąś twardość i pozorną oschłość, uzwyczajniając je niejako, a przez to właśnie sugerując głębokie życie wewnętrzne”. Z powodzeniem grywał postacie na pograniczu patologii, budując je „od wewnątrz” i dbając przede wszystkim o ukazanie ich ludzkiej prawdy: Heliogabal (Irydion, 1958), Villon (Apelacja Villona, 1960), Aktor (Na dnie, 1960), Mobius (Fizycy, 1963) i dwie, tytułowe, stanowiące „studium awansu człowieka na zbrodniarza”, zaliczone do najważniejszych – Kaligula (1963), Makbet (1966). Jako Kaligula „utrzymywał się na pograniczu cyrkowej błazenady i zimnego okrucieństwa” (Jerzy Bober), grał „tropiciela moralnej niekonsekwencji”, którego wyposażył w „światoburczą brawurę, przerażającą brawurę, przerażającą logikę myśli – i w ową wysoce niepokojącą aurę, jaką roztaczają wokół siebie inteligentni degeneraci” (Ludwik Flaszen).

Zainteresowanie budziły jego role „nietypowych amantów”, np. Kucharz (Matka Courage, 1962), „którego uwodzicielskie talenty i filozoficzne skłonności pokazał z prawdziwie męską flegmą” (Maria Czanerle); refleksyjny, budzący sympatię, dobrze śpiewający brechtowskie songi Mackie Macheath (Opera za trzy grosze, 1965); grając Szeligę (Pierścień wielkiej damy, 1967) „miał wielkopański gest i wzięcie, wykwintny humor i celującą autoironię” (Tadeusz Kudliński).

Do ważniejszych ról z repertuaru klasycznego należały także: Rodrygo (Cyd, 1957, 1962), Poeta (Wesele, 1963, 1969), tytułowa (Edyp król Sofoklesa, 1968), Tyrtej-Omegitt (Za kulisami, 1970); ze współczesnych: Kapitan Greenwald (Huragan na „Caine”, 1958), Prowadzący (Cichy Don, 1964), Oppenheimer (Sprawa Oppenheimera, 1966), Kurt Gerstein (Namiestnik, 1967). Role warszawskie to m.in. Jordan (Komu bije dzwon, 1972), Dante (Dante, 1974), w głośnym przedstawieniu Józefa Szajny, 1974, Collot (Sprawa Dantona, 1975), Jerzman drugi (Trzech w linii prostej, 1975), On (Otwórz drzwi, 1975), Jerry (Zdrada, 1979). Ogółem zagrał na scenie ponad pięćdziesiąt ról, w tym dwadzieścia w reżyserii Lidii Zamkow.

Był zaliczany do reprezentantów aktorstwa nowoczesnego, wynikającego, jak sam mówił, jakby z propozycji Bertolta Brechta: „krytyczny, oceniający stosunek do roli, sformułowanie przez aktora własnego zdania i pokazanie go”. „Nie chcę ukrywać siebie za postacią, którą odtwarzam. Występuję jako człowiek współczesny, który w różnych rolach, w różnych postaciach, chce przedstawić problemy i rozterki ważne także dziś”. Logika, dystans i ironia, z czasem coraz bardziej gorzka, były w okresie warszawskim dominującymi cechami i zarazem słabością jego aktorstwa. Chwalono kolejne role, za naturalność, wyrazistość i powściągliwość rysunku, ale zarówno krytyka, jak i publiczność pozostawały często chłodne wobec propozycji Herdegena, tak jak wystudzone stawały się grane przez niego role.

Bibliografia

Almanach 1979/80; Csató: Polski t. współczesny (il.); Dąbrowski: Na deskach t.3; M. Fik: 35 sezonów; Hist. filmu t. 2, 4; Kudliński: Przypadki; PWST w Krakowie; Sto lat Starego Teatru; SWPP seria 2 (tu bibl. literacka); Szczepkowska: 20 lat t. na Wybrzeżu (il.); Echo Krak. 1956 nr 243 (S. Mrozek; il.); Gaz. Krak. 1963 nr 153 (J. Bober); Gaz. Ptd. 1980 nr 94; Kierunki 1967 nr 33 (T. Kudliński), 1976 nr 5; Kino 1966 nr 7 (il.); Panorama 1977 nr 34 (il.); Pomorze 1972 nr 8 (wypowiedź H.); Teatr 1962 nr 5 (M. Czanerle), 16 (L. Jabłonkówna), 1977 nr 21 (Z. Szczygielska; wypowiedź; il.), 1980 nr 5; Trybuna Ludu 1973 nr 258; Trybuna Rob. 1973 nr 291; Tyg. Kult. 1980 nr 4; Współczesność 1963 nr 21 (L. Flaszen); Życie Warsz. 1980 nr 13 (il.), 14; Akta, kartoteki, wycinki prasowe, ZASP; Programy, wycinki prasowe, IS PAN.


Ikonografia 

I. Setkowicz: H. jako Hubert (Bogowie deszczu), karyk., rys., tusz, 1958 - MHKraków; A. Wasilewski: H. w roli, karyk., rys., tusz - MHKraków; T. Rynkiewicz: H. jako Janusz Myszyński (Sława i chwata Teatr TV), repr. RTV 1974 nr 29; M. Mroszczak: Dwa portrety, H. jako On (Otwórz drzwi) oraz H. jako Kaligula (Kaligula), repr. Teatr 1977 nr 21 (okładka); J. Łupina: Portret, karyk., rys., tusz - MKWarszawa; Fot. - IS PAN, MTWarszawa, ZASP.

Filmografia

1960 - Lunatycy (f.), Rok pierwszy (f.); 1961 - Kwiecień (f.); 1963 - Mansarda (f.); 1964 - Nieznany (f.); 1966 - Faraon (f.); 1966-68 - Stawka większa niż życie (s.tv); 1968 - Adolphe ou l’age tendre - Adolf (f., prod. franc); 1970 - Raj na ziemi (f.), Znicz olimpijski (f.); 1971 - Dzień listopadowy (tv); 1972 - Kopernik (s.tv), Podróż za jeden uśmiech (s.tv), Podróż za jeden uśmiech (f.); 1973 - Kopernik (f.); 1974 - Dziewczyna i gołębie (tv), Godzina szczytu (f.), Potop (f.); 1977 - Biohazard (tv), Oczy uroczne (tv), Polskie drogi (s.tv), Sołdaty swobody - Żołnierze wolności (f. prod. ZSRR); 1978 - Życie na gorąco (s.tv); 1979 - Bilet powrotny (f.); 1980 - Gwiazdy poranne (f.); Fragm. kronik i materiałów film. z 1963-79, Aren. WFD; Materiały - Archiwum TVWarszawa.

Nagrania

Wypowiedzi - Arch. Dok. Mech.; Role, wypowiedzi - Red. Dok. Inf. PR.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, t.II, PWN, Warszawa 1994. Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.

95 zdjęć w zbiorach :+

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji