Osoby

STRYJEŃSKA Zofia, z domu Lubańska, 2° v. So­cha (13 V 1891 Kraków - 28 II 1976 Genewa), scenograf. Była córką Franciszka Grzymały Lubańskiego, znanego rękawicznika krak., i Anny ze Skrzyńskich, żoną najpierw architekta Karola Stryjeńskiego, potem aktora Artura Sochy (zob. t. 1; ślub w Wilnie w 1929), matką malarza Jacka S. i architekta Jana Stryjeńskiego. Studiowała malarstwo w szkole M. Niedzielskiej w Krakowie (1909-11) I u L. Stoyanowskiego i J. Bukowskiego, nast. w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium u G. von Hackle'a i H. von Habermanna oraz przez rok w Dreźnie. Zajmowała się malarstwem sztalugowym, ściennym a także sztuką użytkową: projektowała kilimy, gobeliny, plakaty, zabawki, opakowania, wnętrza sklepów i kawiarni, była współautorką polichromii kilku kamienic na Rynku Starego Miasta w Warszawie. Jako malarka debiutowała w Krako­wie w 1912, jeszcze pod nazwiskiem panieńskim. Pierwsza publiczna prezentacja jej prac wywołała jednomyślny zachwyt artystów i znawców; wkrótce też zdobyła wielką popularność. Przyniosły ją takie dzieła, jak ilustracje książkowe, teki litografii, grafiki do wydawnictw artyst., plakaty, okładki, pocztówki i drobne ilustracje do czasopism. W okresie dwudziestolecia międzywojennego była nie tylko znaną ale i uznaną artystką. Często w prasie nazywano ją "gwiazdą" i "księżniczką malarstwa polskiego". Uczestniczyła w wielu wystawach krajowych i zagranicznych. W 1922-32 należała do artyst. grupy "Rytm". Punktem kulminacyjnym jej kariery był udział w Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu (1925); wykonała tam m.in. sześć panneaux decoratifs, pn. "Pory roku", otrzymała liczne nagrody i wyróżnienia, także Legię Honorową, a po powrocie do Polski Polonia Restituta.
Jej pierwszą pracą scenograficzną były dek. do sztuki "Promienie FF" w T. im. Słowackiego w Krakowie (prem. 1 X 1921). "Ze wszech miar chwalebnym krokiem było powierzenie dekoracji pani Zofii Stryjeńskiej" pisał T. Boy-Żeleński, żałował jednak, "że niewiele z ducha pani Stryjeńskiej utrzymało się w realizacji jej pomysłów". Kolejną pracą były dek. i kostiumy do "Balladyny", również w T. im. Sło­wackiego w Krakowie (prem. 20 VI 1927). Uznano, że do sukcesu przedstawienia przyczyniła się opra­wa plastyczna, oparta na nowoczesnej stylizacji lu­dowego folkloru; "prześliczne przedstawienie, naj­lepsze chyba jakie oglądały sceny polskie. Złożyły się na to cudowne wprost dekoracje i kostiumy" - pisał J. Iwaszkiewicz. Następne prace teatr, to projekty kostiumów do widowiska "Witaj jutrzenko swobody" (28 XI 1928) w reż. L. Schillera w warsz. T. Polskim, oraz dek. do jego inscenizacji "Kuligu" (T. Rewia w Poznaniu, prem. 28 V 1929). Ostatni raz współpracowała z teatrem projektując dek. i kostiumy do "Harnasiów" w T. Wielkim w Warszawie (prem 1 X 1938). Przygotowała też uproszczony wariant tej scenografii dla Pol. Baletu Reprezenta­cyjnego, który prezentował "Harnasie" w objeździe zagranicznym (m.in. w Paryżu, Brukseli i Nowym Jorku) w pierwszej poł. 1939 roku. Do 1939 wy­konała wiele projektów dek. i kostiumów, które nie były realizowane w teatrze, ale dość często poka­zywane na wystawach malarskich, m.in. do "Żeglarza" (wystawienie tej sztuki planował S. Jaracz ok. 1927), do misterium "Pascha" i do baletu "Korowaj". Okres okupacji niem. spędziła w Krakowie; malo­wała i sprzedawała drobne prace graficzne. Po 1945 nie udało jej się zainteresować swą twórczością ani wydawców, ani przedstawicieli resortu kultury. Roz­żalona, bez możności stałego zarobkowania, korzy­stając z przywileju posiadania obywatelstwa Szwaj­carii, wyjechała w 1946 do Genewy. W 1950 przy­jechała do Polski na krótko w związku z chorobą i śmiercią matki. Po kilku miesiącach wyjechała z Polski na zawsze. Mieszkała w Paryżu, ostatnie lata życia spędziła w Genewie. W swojej twórczości powojennej powielała dawne, sprawdzone wzory, które w latach młodości przyniosły jej sławę i po­wodzenie. Od 1923 pisała pamiętniki, które znajdują się w zbiorach syna Jana S. w Genewie. Jej prace scenograficzne (kostiumy) są w zbiorach Muzeum Teatralnego w Krakowie (filii Muzeum Historycz­nego).
Bibl.: Almanach 1975/76; Boy: Pisma t. 20 s. 115; J. Iwa­szkiewicz: "Harnasie" Karola Szymanowskiego, Kraków 1964; Krasiński: Jaracz; H. Mortkowicz-Olczakowa: Pod znakiem kłoska, Warszawa 1961; Łoza: Czy wiesz; Z. Nał­kowska: Dzienniki t. 3, Warszawa 1980; Pol. życie artyst. 1915-39; Strzelecki: Plastyka teatr.; WEP; Panorama 1983 nr 31; Świat 1921 nr 12, 1929 nr 3; Tyg. Powsz. 1976 nr 4; Wiad. Lit. 1927 nr 28 (J. Iwaszkiewicz); Życie Warsz. 1976 nr 63; Akt chrztu, parafia św. Piotra i Pawła Kraków; Listy Z. Stryjeńskiej, Muzeum Etnograficzne w Toruniu, Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem; Materiały Słownika Artystów Polskich, IS PAN; Wycinki prasowe W. Husar­skiego, Zbiory Specjalne Biblioteki IS PAN.
Ikon.: L. Chwistek: Portret, olej, 1921 - Muzeum Uniw. Jagiell. oraz portret, rys. - Bibl. Jagiell.; I. Pokrzywnicka: Portret, olej, repr. katalog: Salon Zimowy. Instytut Propa­gandy Sztuki, Warszawa 1932/33 i H. Anders: Rytm. W poszukiwaniu stylu narodowego, Warszawa 1972; Jotes (J. Szwajcer): Portret, karyk., fragm. panoramy "Małej Zie­miańskiej", karyk., 1929, repr. J. Szwajcer: Ze wspomnień karykaturzysty, Wrocław 1960; Fot. - Arch. Dok. Mech.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994