Osoby

Trwa wczytywanie

Ryszard Cieślak

ur. 9 marca 1937, Kalisz – zm. 15 czerwca 1990, Houston, Teksas (USA).

Aktor, reżyser; czołowy współpracownik Jerzego Grotowskiego i współtwórca sukcesów Teatru Laboratorium.

Po ukończeniu liceum ogólnokształcącego w Kaliszu studiował na politechnikach w Łodzi i Krakowie, a od 1957 na Wydziale Lalkarskim PWST w Krakowie. Z dniem 1 października 1961 zatrudniony przez Jerzego Grotowskiego w Teatrze 13 Rzędów w Opolu (później Teatr Laboratorium), w zespole tym pracował aż do jego samorozwiązania w roku 1984.

Pierwszym przedstawieniem z jego udziałem był Kordian według Juliusza Słowackiego (prem. 13 lutego 1962), w którym grał kilka postaci drugiego planu. Pierwszą wybitną kreację, pogłębianą w kolejnych wersjach przedstawienia, stworzył w Akropolis według Stanisława Wyspiańskiego (prem. 10 października 1962) jako Ezaw i Hektor. W ramach tak zwanych Estrad Poetyckich przygotował widowisko Maski, zbudowane z tekstów pochodzących ze zbioru Czerwone oczy (wybór i opracowanie Zbigniew Stolarek; premiera 3 stycznia 1963).

Według opowieści powtarzanej wielokrotnie przez aktorów Teatru Laboratorium przełomowe znaczenie dla współpracy Cieślaka z Grotowskim miała rola Benwolia w Tragicznych dziejach doktora Fausta według Christophera Marlowe’a (prem. 23 kwietnia 1963), a zwłaszcza scena, w której oszalały dworzanin przewracał ciężkie drewniane stoły i podesty, co wymagało ogromnej siły i precyzji, by nie zranić siedzących tuż obok widzów. W okresie prac nad Studium o Hamlecie według Williama Shakespeare’a i Wyspiańskiego (prem. 17 marca 1964) Cieślak był asystentem reżysera (grał też kilka postaci, m.in. Ducha Ojca i Rozenkranca).

Najważniejszym efektem bliskiej i intensywnej współpracy Cieślaka i Grotowskiego była wielka, legendarna kreacja Don Fernanda w Księciu Niezłomnym według Pedra Calderona de la Barca i Słowackiego (25 kwietnia 1965), stanowiąca zarazem pierwszą pełną realizację aktorskiego aktu całkowitego. Dzięki licznym zagranicznym prezentacjom (m.in. Francja, Holandia, USA, Meksyk, Iran, Niemcy) rola ta zapewniła Cieślakowi międzynarodową sławę i status ikony teatru eksperymentalnego (uznano go m.in. najwybitniejszym aktorem teatrów off-Broadway w USA roku 1969). Jego pozycję umacniał też udział w prowadzonych przez Grotowskiego pokazach pracy i kursach warsztatowych (m.in. we Francji, Danii, Wielkiej Brytanii i USA). Zapisami pracy warsztatowej i treningowej Cieślaka są dwa głośne filmy: Training at Grotowski’s Laboratorium in Wrocław (reż. Torgeir Wethal, 1971) oraz The Body Speaks (reż. John Musilli, 1975).

Training at Grotowski's "Laboratorium" in Wrocław, fragment filmu; 
całość dostępna na:  www.artfilms.com.au (DVD i płatny streaming)

W latach 1967–69 wraz z całym zespołem aktor brał twórczy udział w pracach, które ewoluowały od prób do Samuela Zborowskiego według Słowackiego, przez niedokończone przedstawienie zatytułowane Ewangelie (pierwszy pokaz 20 marca 1967) ku Apocalypsis cum figuris (premiera otwarta 11 lutego 1969). W tym przedstawieniu stworzył kolejną legendarną, graną następnie przez ponad dziesięć lat rolę – Ciemnego, w której wykorzystał swoje doświadczenia osobiste i zawodowe.

Od roku 1972 aktywnie włączył się w działania parateatralne Teatru Laboratorium, stopniowo obejmując funkcję lidera doświadczeń dramatycznych przeznaczonych dla większej grupy osób spoza zespołu. Działania tego typu noszące wspólną nazwę „Special Project” przeprowadzano pod jego kierunkiem w latach 1973–1976 w Polsce i za granicą (m.in. we Francji, Australii, USA); autorytet i pozycja aktora nadawały współobecności i współdziałaniu z nim w ramach przygotowanej struktury szczególne znaczenie. W drugiej połowie lat 70., kiedy Grotowski z nową ekipą rozwijał poszukiwania w ramach projektu Teatr Źródeł, Cieślak prowadził w kraju i za granicą liczne staże i warsztaty, noszące na ogół nazwę „Acting Search”. W roku 1977 wziął udział w filmie fabularnym Rekolekcje w reżyserii Witolda Leszczyńskiego (premiera 8 stycznia 1978). W latach 1979–80 należał do części zespołu Teatru Laboratorium realizującego przedsięwzięcie Drzewo ludzi. W roku 1981 kierował pracami nad kreowanym zbiorowo ostatnim przedstawieniem Laboratorium zatytułowanym Thanatos polski (próby otwarte od 28 lutego 1981). Równolegle współpracował ze szkołami teatralnym w Europie (Dania, Hiszpania), Stanach Zjednoczonych i Kanadzie.

Po wyjeździe Grotowskiego z kraju w 1982 pracował głównie za granicą, prowadząc liczne kursy i warsztaty teatralne oraz kierując projektami teatralnymi. Był także czynny jako reżyser, realizując kolejno spektakle: Aleph. Impressioni da un Inferno (Pontedera, Centro per la Sperimentazione e la Ricerce Teatralne, 3 maja 1983; Vargtid…(Århus, Teater Akademi 5 września 1983), Desarraigo El Teatro Municipal de Albacete, 8 września 1984), Peer Gynt Henrika Ibsena (Århus, grupa Kimbri, 26 grudnia 1987), Mój biedny Fiedia wg wspomnień Anny Dostojewskiej (Paryż, Théâtre de l’Épée, pokazy 9–11 kwietnia 1987) i Ash Wednesday wg Na dnie Maksima Gorkiego (Nowy Jork, Experimental Theatre Wing New York University, 25 stycznia 1990). Przedstawienia te nawiązywały do osiągnięć Trzeciego Teatru (szczególnie Eugenia Barby) i doświadczeń współpracy z Grotowskim, ale odznaczały się też oryginalnymi rozwiązaniami scenicznymi, wyrastającymi z długofalowej współpracy z zespołami aktorskimi.

Od września 1984 na zaproszenie Petera Brooka Cieślak brał udział w pracach międzynarodowego zespołu realizującego przedstawienie według Mahabharaty, w którym kreował rolę niewidomego władcy Dhritarashtry (premiera 7 lipca 1986); następnie odbył z tym zespołem światowe tournée. Od września roku 1989 był zatrudniony jako visiting professor w New York University Tisch School of Arts. Zmarł na nowotwór płuc.

Powszechnie uznawany za wzorcowego aktora Grotowskiego, ucieleśnienie metody twórczej łączącej proces głębokiej i zarazem czynnej introspekcji z dążeniem do stworzenia precyzyjnej struktury organicznych działań aktorskich, co wymagało wszechstronnego treningu psychofizycznego, znoszącego wszelkie ograniczenia i blokady. Cieślak był mistrzem tego treningu, a dzięki niezwykle ciężkiej pracy, połączonej z ogromną wrażliwością i odwagą stał się „księciem zawodu” (tak właśnie nazwał go Grotowski w pośmiertnym hommage). Jednocześnie właśnie z Cieślakiem związana jest w dużej części „czarna legenda” Teatru Laboratorium, według której za wielkie osiągnięcia artystyczne członkowie zespołu musieli płacić wysoką cenę zniszczenia życia osobistego, utraty zdrowia, a w końcu przedwczesnej śmierci. Pewne elementy takiej reinterpretacji biografii Cieślaka pojawiły się w filmie Aktor całkowity (reż. Krzysztof Domagalik, 1994), a jej swoistą kulminacją jest kontrowersyjny „spektakl dokamerowy” Książę Karola Radziszewskiego (2014).

Bibliografia

Rozmowy

  • Aktor – marzenia, myśli, rozterki. Ryszard Cieślak, rozmawiała Leonia Jabłonkówna, „Teatr” 1971 nr 14;
  • Aktor natchniony, rozmawiał Tadeusz Burzyński, [w:] Burzyński Tadeusz, Mój Grotowski, wybór i opracowanie Janusz Degler i Grzegorz Ziółkowski, Wrocław 2006;
  • Bez gry, rozmawiał Bogdan Gieraczyński, [w:] Teksty, Wrocław 1975.

Inne

  • Cieślak Ryszard, Górnicy, przekład z języka włoskiego Anna Górka, „Didaskalia. Gazeta Teatralna” 2006 nr 73–74 (czerwiec – sierpień);
  • Grotowski Jerzy, Książę Niezłomny Ryszarda Cieślaka. Spotkanie „Hommage à Ryszard Cieślak” 9 grudnia 1990, [w:] tegoż, Teksty zebrane, redakcja zbiorowa, Warszawa – Wrocław 2012;
  • Grotowski – Cieślak. Spojrzenia, redakcja Małgorzata Leyko i Maciej Michalski, Kalisz 2010;
  • Osiński Zbigniew, Ryszard Cieślak – dzisiaj. Niektóre ślady i inspiracje, [w:] tegoż, Jerzy Grotowski. Źródła, inspiracje, konteksty, t. 1, Gdańsk 2009;
  • Sural Agnieszka, Karol Radziszewski, „Książę” [na:] culture.pl, 28 sierpnia 2014 http://culture.pl/pl/dzielo/karol-radziszewski-ksiaze

Dariusz Kosiński, 2016


O Apocalypsis cum figuris Dariusz Kosiński rozmawia z Małgorzatą Dzieduszycką

16 zdjęć w zbiorach :+

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji