Osoby

Trwa wczytywanie

Mieczysław Rulikowski

RULIKOWSKI  Mieczysław Jakub Ludwik, ur. 26 lipca 1881, Warszawa – zm. 14 stycznia 1951, Grodzisk Mazowiecki.

Księgoznawca, historyk teatru, edytor. Teoretyk nauki o książce, bibliograf i bibliofil. Autor niepublikowanych utworów dramatycznych. Teatrologia, której był niestrudzenie oddany i pasja zawziętego bibliologa zyskały w nim stałego, skrupulatnego i oddanego ambasadora. Choć jego dorobek pisarski (ogłoszony drukiem) nie przedstawia się obficie, stanowi poważny wkład w polską naukę o teatrze. „Kładł podwaliny pod teatrologię po 1945” (Dariusz Kosiński) i z bodaj niespotykanym wcześniej rozmachem próbował zorganizować powojenny Instytut Teatrologiczny w Warszawie (1948). Autor takich opracowań z historii teatru, jak Dawne gmachy i sale teatralne w Warszawie (1918) czy Teatr warszawski od czasów Osińskiego 1825-1915 (1938). „Położył ogromne zasługi w rozwoju polskiej nauki o książce, w zakresie unowocześniania bibliografii, był wybitnym edytorem i wieloletnim współpracownikiem poważnych firm wydawniczych, zamiłowanym bibliotekarzem i archiwistą, namiętnym zbieraczem i obrońcą dóbr kultury polskiej. Jego archiwum i biblioteka – w części tylko zachowana po ostatniej wojnie – to bezcenny zbiór książek, druków okolicznościowych, korespondencji, dokumentów, afiszów, programów, wycinków prasowych, fotografii, rycin i wszelakich archiwaliów z dziedziny nauki, literatury, sztuki, teatru, księgoznawstwa i prasoznawstwa, to zespoły o unikatowej wartości zdobiące dziś zasoby Biblioteki Narodowej i Biblioteki Instytutu Sztuki PAN” (Edward Krasiński).

Studia uniwersyteckie na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego odbył jako słuchacz nadzwyczajny w latach 1901-1903. Na ten czas przypada też znaczna aktywność literacka M.R.: pisał wiersze, opowiadania, utwory dramatyczne. Próbował również tłumaczyć z rosyjskiego i francuskiego. Od 1904 (do końca życia) mieszkał na stałe w Warszawie (lub w jej pobliżu). W tym samym roku debiutował szkicem Wśród starych pamiątek. (Smolków, Ubiel), opublikowanym w „Kronice Rodzinnej” (nr 13). Następnie odbył praktykę w Bibliotece Ordynacji Krasińskich w Warszawie (1904-1905). Szkice i recenzje teatralne publikował m.in. w „Gazecie Handlowej” (1905), „Gońcu Porannym” (1905), „Nowej Gazecie” (1906-1908), „Bluszczu” (1907). W latach 1907-1909 kilka razy przebywał w Paryżu, gdzie uczęszczał na Sorbonę i do École des Chartres (studiował bibliologię i słuchał m.in. wykładów Charles’a Morteta). Uczestniczył w polskim życiu literackim we Francji i współredagował ilustrowane wydawnictwo Pamiątki Polskie na Obczyźnie (1907-1910). Przez rok (1910-1911) wydawał bibliofilski dwutygodnik pt. „Przewodnik Antykwarski” (zachowało się archiwum tego przedsięwzięcia). Na ten okres przypada ogłoszenie szkicu Teatr polski na Litwie 1784–1906 oraz rozprawy Literatura polska lub Polski dotycząca z zakresu grafiki (Warszawa 1912, wyd. rozszerzone: tamże 1922). Z Janem Lorentowiczem usiłował ożywić wydawnictwo spadkobierców Samuela Orgelbranda i we własnym opracowaniu wydał z rękopisu Kazimierza Skibińskiego Pamiętnik aktora 1786–1858 (Warszawa 1912). Po objęciu przez Ludwika Fiszera wydawnictwa-księgarni „E. Wende i S-ka” stał się jej ważnym współpracownikiem. W tych latach uczestniczył także w komitecie redakcyjnym Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej oraz współpracował z redaktorami Encyklopedii Handlowej Samuela Orgelbranda. Wydał też broszurę Produkcja wydawnicza polska w latach 1909-1911 (Warszawa 1913), wyzyskując niedocenione wcześniej studium A. M. Łowiagina pt. O soderžanii bibliologii ili bibliografii (1901), gdzie dał wyraz przeświadczeniu, że dociekania księgoznawcze za podstawę winny mieć statystykę. Metody zaproponowane przez M.R. przyjął później Główny Urząd Statystyczny (za Andrzejem Biernackim). Wybuch I wojny światowej zastał badacza w Wenecji. W październiku 1914 postanowił wrócić do Polski i nie bez trudności przedostał się do Warszawy. Niebawem wrócił do ulubionych prac redakcyjnych i pełnił różne funkcje w komitetach obywatelskich (miał np. za zadanie opiekę nad gmachami publicznymi i został zastępcą kuratora Zamku Królewskiego; wespół z Bronisławem Gembarzewskim i Władysławem Tatarkiewiczem wchodził w skład komisji Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, która inwentaryzowała pamiątki przeszłości, wywiezione z Warszawy). W roku akademickim 1916/1917 wykładał księgoznawstwo w Towarzystwie Kursów Naukowych (późniejszej Wolnej Wszechnicy Polskiej). Już w prelekcji wstępnej, która wyszła w osobnej broszurze (Zakres i zadania księgoznawstwa, Warszawa 1916), rozważył wszechstronnie termin „bibliografia” oraz jego dwuznaczność – dlatego do polskiej literatury przedmiotu wprowadził po raz pierwszy termin „księgoznawstwo”, przejęty od uczonych rosyjskich, zwłaszcza od N.M. Lisowskiego. W latach 1916-1917 był kierownikiem literackim w Teatrze Praskim (zainteresowaniom historią teatru dał wtedy wyraz w rozprawie Dawne gmachy i sale teatralne w Warszawie). Podczas wojny brał też udział w pracach zmierzających do wydawania w Szwajcarii encyklopedii polskiej oraz w projektach otworzenia tam Instytutu Polskiego. Latem 1918 został sekretarzem generalnym i organizatorem zjazdu księgarzy polskich w Lublinie (zjazd doprowadził do spotkania delegatów z wszystkich zaborów i powołania powszechnego Związku Księgarzy Polskich). Współorganizował Towarzystwo Bibliofilów Polskich, któremu w 1921 przewodniczył. W 1918-1919 redagował „Przegląd Księgarski”, a w 1922 ponownie – z Janem Muszkowskim – miesięcznik „Książka”, z dodatkiem „Przewodnik Bibliograficzny”. Od roku 1919 przez lat kilka pisywał recenzje ze spektakli teatrów warszawskich, drukowane w „Ilustrowanym Przeglądzie Teatralnym” w latach 1919-1921, w „Przeglądzie Teatralnym i Kinematograficznym” w latach 1921-1922 (cykl „Z teatrów warszawskich”), w tygodniku „Ekran i Scena” od 1923 do 1926 (cykle: „Teatry warszawskie”, „Z teatrów dramatycznych”, „W świecie teatralnym Warszawy”), w „Życiu Teatru” (1924-1925), w „Comoedii” w 1926-1927 (w 1926 cykl „Teatry warszawskie”), „Teatrze” (1928-1931), „Tygodniku Ilustrowanym” w latach 1928-1933 (stałe recenzje w rubrykach „Kronika teatralna”, „Z teatru”) oraz w „Le Théâtre en Pologne” (1931-1933; recenzje w rubryce „Les récentes premières”). Ogólnie: jego najbardziej czynny okres życia zawodowego przypadł na dekadę 1922-1932, gdy kierował działem wydawnictw Gebethnera i Wolffa.

Rulikowski łączył wiedzę naukowa o sprawach, którymi się zajmował, z ich praktyczną znajomością. Ze znawstwem i smakiem oddawał się, gdy tylko nadarzyła się sposobność, porządkowaniu archiwów, co później potrafił frapująco opisać. Pod jego kierunkiem doprowadzono do ładu zbiory warszawskich Teatrów Miejskich, a ślad tego pozostał w broszurze Biblioteka i archiwum teatrów m. st. Warszawy (1917). Po śmierci Jakuba Potockiego zbadał historię i zasoby Biblioteki w Helenowie (1935) oraz zredagował pamiątkowy album Wincenty Drabik 1881-1933 (1936). Do Księgi ku czci J. I. Kraszewskiego (Łuck 1939) przygotował studium o rodzinnej korespondencji pisarza (Rulikowscy byli blisko i kilkakrotnie skuzynowani z Kraszewskimi). W 1933 przeniósł się do Grodziska Mazowieckiego (dłuższe okresy spędzał też w Laskach pod Warszawą). W 1936 rozpoczął współpracę z redakcją Polskiego Słownika Biograficznego, dla którego przygotował liczne biogramy aktorów, tancerzy i dramatopisarzy. Był członkiem Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy oraz Polskiego PEN Clubu. W latach 1937-1938 zasiadał w komitecie redakcyjnym „Sceny Polskiej”. Ogłosił tam wiele artykułów, w tym zwięzły, ale instruktywny zarys pt. Teatr warszawski od czasów Osińskiego (1825-1915). Autor traktuje tu teatr jako instytucję społeczną, co tłumaczy już na początku książki: „[...] teatr tworzą «ludzie teatru». Tworzy go również literatura dramatyczna. Ale i tamci, i ta w swoich poczynaniach muszą zetknąć się z formami organizacji, skrystalizowanymi w teatrze pojętych jako zespół różnych czynników. Czynnikiem, który na takie lub inne kształtowanie się form wywiera mniejszy lub większy wpływ, jest administracja teatralna i jej kierownicy. Od tego, jakie są wśród tych kierowników indywidualności, zależy oblicze teatru nieraz w większym stopniu niż od indywidualności artystów i twórców. Ale i jedni, i drudzy dopiero wspólnie składają się na pojęcie teatru-instytucji”. Takie rozumienie teatru wiąże więc autor z okresami działalności kolejnych prezesów Dyrekcji Rządowej dla warszawskich scen, które zostają omówione w odpowiednim kontekście politycznym, prawniczym, kulturalnym i obyczajowym. Przez pryzmat szczególnie wyrazistego w stolicy życia politycznego pokazuje M.R., co działo się w Warszawie z repertuarem, jak wpływał on na ożywienie literatury dramatycznej, poziom gry aktorów, działania Dyrekcji Teatrów Rządowych. Jego uwadze nie umykają stołeczne teatry muzyczne i balet, ale też sprawy bytowe aktorów i honoraria autorów dramatycznych, zainteresowania publiczności i krytyka teatralna. Chronologicznie całokształt spraw funkcjonowania scen stołecznych – jako zjawiska artystycznego i społecznego – zamyka przypomnieniem aktu z dnia 26 lipca 1915 roku, na którego mocy Teatry Warszawskie zostały rozwiązane, a artyści zwolnieni z pracy. Dokumentów jest w książce znacznie więcej, a przypisy i aneksy unaoczniają listy artystów dramatycznych i władz (ze zwięzłymi portretami prezesów) WTR w poszczególnych latach. „Właściwie mamy tu do czynienia z rzadką wówczas umiejętnością nie tylko dociekania źródeł, ale ze zdolnością wysuwania cennych wniosków z samodzielnej interpretacji zjawiska teatru, interpretacji zasadzającej się na metodzie badania teatru w ścisłym powiązaniu z literaturą dramatyczną, tłem polityczno-społecznym i formami organizacyjnymi instytucji” (Eleonora Udalska).

Drugą wojnę światową M.R. przetrwał, rzadko opuszczając grodziski dom (utrzymywał się wtedy częściowo z handlu winem). Współuczestniczył w organizacji i pracach tajnej Rady Kultury. Przygotowywał krytyczne wydanie dzieł Władysława Bogusławskiego Siły i środki naszej sceny oraz monografie Heleny Modrzejewskiej i Alojzego Żółkowskiego. Czas pochłaniały mu także (jak ujął to Edward Krasiński) „kolejne wersje memoriałów, statutów, programów, projektów reorganizacyjnych”, co dawało „upust fantazji i marzycielstwu”. Podstawową ideą (i utopią) była przede wszystkim „akcja rewindykacyjno-scaleniowa”, mająca doprowadzić do zgromadzenia teatraliów (nawet kosztem wywłaszczenia z części zbiorów Biblioteki Narodowej) w jednej, wielkiej, specjalnie dla tego celu wzniesionej, budowli warszawskiego Instytutu Teatrologicznego. „Zachowały się zapiski […] opatrzone datą 8-11 XII 1941, amatorskie plany techniczne, rzuty, szkice, szczegółowe obliczenia. Czteropoziomowy gmach miał stanąć w spokojnej i parkowej części miasta, na placu liczącym około 3000 m2” (cyt. za: Edward Krasiński). M.R. opracował też szczegółowy statut i program Instytutu. Natomiast tuż po wojnie prowadził zajęcia z historii teatru w Państwowym Liceum Teatralnym w Grodzisku, a w latach 1945-1949 wykładał historię literatury w warszawskiej PWST.

Niezależnie od powojennych powinności zawodowych, w roku 1946 wszczął starania o wcielenie zasygnalizowanych wyżej marzeń w czyn i konsekwentnie zabiegał o powołanie instytucji-stowarzyszenia pod nazwą Instytut Teatrologiczny, której cele ostatecznie ujął w dostosowanym do nowych warunków ustrojowych projekcie statutu (z 6 maja 1948). Miał w tym przychylność ówczesnego wiceministra kultury i sztuki, Leona Kruczkowskiego, który zlecił M.R. (20 grudnia 1947) zorganizowanie tak zaprojektowanej placówki – do czego jednak, po zmianie polityki kulturalnej i zmianach personalnych w ministerstwie, ostatecznie nie doszło. W kilka miesięcy później powołano Sekcję Teatru w Państwowym Instytucie Sztuki (PIS), M.R. został zaś (od 29 września 1950) kierownikiem zorganizowanej przez Stowarzyszenie Polskich Artystów Teatru i Filmu (SPATiF) Pracowni Dokumentacji Historyczno-Teatralnej. Szykany o jawnym podłożu politycznym nie przerywały działań zaangażowanego w sprawy teatru badacza. Nawet wtedy, gdy na życie zarabiał po wojnie pełniąc funkcję kierownika literackiego Teatru Milicji Obywatelskiej „Studio” albo w Komisji Repertuarowej przy Departamencie Teatru MKiS. Od października 1949 (do śmierci) był archiwistą w Teatrze Polskim w Warszawie. Z własnej inicjatywy zajmował się ustalaniem poniesionych przez teatrologię strat biblioteczno-archiwalno-muzealnych. W „Teatrze”, z którym współpracował do 1948, ogłosił na ten temat artykuł Pogrzebana nauka. Sporządził w nim wyczerpującą inwentaryzację strat biblioteczno-archiwalno-muzealnych poniesionych przez polską teatrologię i zaprezentował jej tuż powojenny (substancjalny) stan posiadania. U historyka teatru obraz ten musiał budzić najbardziej ponure odczucia. Swoją analizę przeprowadził na podstawie prac rejestracyjnych prowadzonych od lipca 1945 r. Ale raport o stanie archiwaliów poprzedził istotnymi uwagami na temat stanu polskiej nauki o teatrze po okresie okupacji wojennej. Dokonał wyczerpującej analizy i przeprowadził inwentaryzację strat. Wynikał stąd konieczny dla metodologicznych posunięć wniosek, że po roku 1945 dynamizm badawczy w nauce o teatrze związany był przede wszystkim ze skrupulatną rekonstrukcją materiałów i dokumentów lub ich odzyskiwaniem.

Szkice i recenzje ogłaszał w tym czasie także w „Twórczości” (1946-1947) i „Nowinach Literackich” (1947). Uczestniczył w Radzie Teatralnej, czego ślad pozostał w artykule Przyszłe teatry w Warszawie („Teatr” 1947, nr 7-8; 1948, nr 1-2). Wtedy też Centralnemu Instytutowi Kultury przesłał projekt powołania Akademii Teatru (1948). Był – obok Arnolda Szyfmana i Ryszarda Ordyńskiego – współorganizatorem polskiego ośrodka Międzynarodowego Instytutu Teatralnego (ITI). W 1947 zasiadał w jury Festiwalu Szekspirowskiego w Polsce, w następnym roku reprezentował kraj na Międzynarodowym Kongresie Teatralnym w Pradze. Od 1948 wchodził w skład kolegium redakcyjnego miesięcznika „Teatr”. W tym samym roku został wybrany na członka-korespondenta Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Od 1949 był członkiem Komisji Historii Literatury Polskiej PAU.

Z kilkunastotysięcznego księgozbioru M.R. (zdeponowanego na czas drugiej wojny światowej w Bibliotece Narodowej) w Warszawie ocalała około jedna piąta. Właściciel wiele ze swych zbiorów sprzedał (m.in. do działu bibliologicznego), a część teatraliów zdeponował w SPATiF-ie. Prywatnie zatrzymał tylko materiały niezbędne do pracy oraz pamiątki rodzinne. Po śmierci badacza rękopisy odkupił PIS. Korespondencja M.R i wiele odpisów jego listów znajduje się w Bibliotece Narodowej, która sporządziła katalog materiałów przechowywanych zarówno u siebie, jak i w obecnym Instytucie Sztuki PAN (za: Andrzej Biernacki).

Pośmiertnie ogłoszono rozprawę Rulikowskiego Wysockiej pierwsze lata w teatrze („Pamiętnik Teatralny” 1956, z. 4), przygotowaną przez niego edycję Warszawski teatr Sułkowskich. Dokumenty z lat 1774-1785 (oprac. Barbara Król, Wrocław 1957) oraz ustalony przez badacza tekst Wojciecha Bogusławskiego Cud mniemany czyli Krakowiacy i górale (Wrocław 1957). Warszawski teatr Sułkowskich to zbiór dokumentów z lat 1774-1785, szczęśliwie przechowanych w odpisach badacza, a pochodzących z dawnego archiwum w Rydzynie, które – przeniesione następnie do Poznania – uległo zniszczeniu w czasie wojny. Materiał uporządkowała, poprzedziła wstępem i zaopatrzyła w indeksy Barbara Król (jej opracowanie – pod względem edytorskim – kontynuuje metody przyjęte przez Ludwika Bernackiego i stanowi uzupełnienie drukowanych źródeł do teatru stanisławowskiego, zapoczątkowanych przez Karynę Wierzbicką, a opartych na archiwum z Jabłonny).

Bibliografia

  • Teatr Polski na Litwie 1784-1906, Wilno 1907
  • Otwarcie teatru w Warszawie 1765, Warszawa 1915 [odb. z miesięcznika „Sfinks” 1915, nr 7-8]
  • Teatr w Pomarańczarni. (Pamiątka z przedstawienia inauguracyjnego d. 27 maja 1916 r.), Warszawa 1916
  • Biblioteka i archiwum teatrów m. st. Warszawy. (Zarys historyczny, sprawozdanie, ze stanów zbiorów, wniosków i projekt regulaminu), Warszawa 1917
  • Dawne gmachy i sale teatralne w Warszawie, Warszawa 1918
  • Poprzedniczka «Krakowiaków i Górali», „Życie Teatru” 1924, nr 7-10 [dot. libretta do opery/wodewillu Macieja Radziwiłła pt. Agatka, premiera 17 IX w 1784 w Nieświeżu]
  • O dziele Ludwika Bernackiego «Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta», „Pamiętnik Literacki”, rocznik XXII i XXIII, Lwów 1925-1926 [początkowy fragment tej recenzji znalazł się – z tytułem wydawcy Historia literatury a historia teatru – w zbiorze Wprowadzenie do nauki o teatrze, t. 1: Dramat – Teatr, red. Janusz Degler, Wrocław 1976]
  • Teatr warszawski od czasów Osińskiego 1825-1915, Lwów 1938
  • Pogrzebana nauka, „Teatr” 1946, nr 4 i 6-7
  • Przyszłe teatry w Warszawie, Warszawa 1948 [odb. z miesięcznika „Teatr” 1947, nr 7-8 oraz 1948, nr 1-2].

Prace edytorskie i redakcyjne

  • Kazimierz Skibiński, Pamiętnik aktora (1786-1858), Warszawa 1912
  • Wincenty Drabik 1881-1933, Kraków 1936
  • Władysław Bogusławski, Siły i środki naszej sceny [Warszawa 1879, opracowane przez M.R. w latach 1940-1945], powojenne wydanie (ze wstępem Henryki Secomskiej), Warszawa 1961
  • Wojciech Bogusławski, Cud mniemany czyli Krakowiacy i górale, Wrocław 1957
  • Warszawski teatr Sułkowskich. Dokumenty z lat 1774-1785, Wrocław 1957.

Milan Lesiak

 

 

Hasło w Słowniku Biograficznym Teatru Polskiego

RULIKOWSKI Mieczysław Jakub Ludwik (26 VII 1881 Warszawa - 14 I 1951 Grodzisk Mazowie­cki), kierownik lit. teatru. Był synem Edwarda R., ziemianina, i Stefanii ze Szlubowskich, mężem Ja­niny Grot-Bęczkowskiej. Studiował na wydz. filo­zof. Uniw. Jagiell. oraz w Ecole de Chartres w Paryżu. Pracował jako księgarz i wydawca, wykła­dał księgoznawstwo, publikował prace bibliografi­czne. Od młodych lat interesował się teatrem. Dwu­krotnie był kier. lit. t. warsz.: w sez. 1915/16 w T. Praskim, gdzie przyczynił się do wystawienia "Nocy tysiącznej drugiej", oraz w sez. 1946/47 w T. Studio MO. W 1918 uporządkował bibliotekę warsz. T. Miejskich. Pisywał też rec. teatr., min. w "Ilu­strowanym Przeglądzie Teatralnym" i "Tygodniku Ilustrowanym". Opublikował szereg prac z zakresu historii teatru, z których najważniejsze to: "Teatr polski na Litwie" (Wilno 1907), "Teatr warszawski od czasów Osińskiego 1825-1915" (Lwów 1937). W 1947-49 działał jako organizator Instytutu Teatrologicznego w Warszawie. W 1949-50 był wykła­dowcą warsz. PWST oraz archiwistą w T. Polskim. Był też autorem kilku utworów dram. nigdy nie wystawionych.
Bibl.: Bibliografia dramatu; Łoza: Czy wiesz; Peretiatkowicz, Sobeski; Słownik pracowników książki polskiej, War­szawa 1972; E. Udalska: Teatrologia w Polsce w latach 1918-1939, t. 1-2, Warszawa 1977-1979; Pam. Teatr. 1952 z. 3-4 (S. Dąbrowski, J. Muszkowski; też bibliografia prac M. R.), 1983 z. 4 (E. Krasiński; il.; też listy R.); Teatr 1951 nr 1 (L. Schiller); Tyg. Powsz. 1951 nr 4 (P. Grze­gorczyk).
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994

1 zdjęcie w zbiorach :+

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji