Jan Kochanowicz
KOCHANOWICZ Jan (23 VI 1879 Włocławek - 3 X 1969 Warszawa), aktor, reżyser. Był synem Michała K., kupca, i Emilii z Lesińskich, mężem aktorki Wandy Marwicz z Eiblów. W 1898 zdał maturę w gimn. realnym w Kałudze. Następnie studiował przez dwa lata w Instytucie Politechnicznym w Warszawie. W 1901-02 odbył służbę wojskową, po czym podjął studia w dziedzinie nauk społecznych w Niemczech. Po udziale w akcji PPS w 1905 we Włocławku, musiał opuścić kraj. Lata 1905-11 spędził w Stanach Zjednoczonych, gdzie był współred. socjalistycznego "Dziennika Ludowego" w Chicago i prelegentem Wędrownego Uniw. Robotniczego. Brał udział w przedstawieniach t. amat. prowadzonego przez Tow. "Nowe Życie" w Chicago. Po powrocie do kraju odbył we Lwowie studia aktorskie pod kier. J. Chmielińskiego. Debiutował w maju 1913 w Przemyślu. W sez. 1913/14 należał do zespołu T. im. Słowackiego w Krakowie, wystąpił m.in. jako Mercat ("Stracone zachody miłosne"). Od 1914 walczył w Legionach Polskich. Na scenę krak. wrócił w sez. 1915/16 (m.in. rola Niemojowskiego w Warszawiance). W sez. 1916/17 grał w T. Wielkim w Lublinie (debiutował tu jako reżyser wystawieniem "Mazepy"), w 1917/18 w T. Polskim w Warszawie, m.in. tyt. rolę w "Sułkowskim", Piotra ("Judasz z Kariothu"), Antonia ("Wieczór Trzech Króli"). Od sez. 1918/19 przeniósł się do zespołu warsz. T. Miejskich, 1919-24 występował i reżyserował na scenie T. Reduta (grał m.in. Scibora w "Ponad śnieg" w inaug. przedstawieniu 29 XI 1919 i Doktora w "W małym domku"). Odszedł z Reduty, "zarzucając Osterwie dyktatorstwo artystyczne i moralne" (T. Byrski). W sez. 1924/25 grał i reżyserował w T. im. Bogusławskiego (role: Wilhelm w "Podróży po Warszawie", Taj Fah Min w "Złotym płaszczu", Poliksenes w "Opowieści zimowej", którą, także wspólnie z L. Schillerem reżyserował). W sez. 1925/26 był w zespole T. Miejskich w Łodzi (Jago w "Otellu"), 1926/27 w T. Miejskim w Lublinie (Ksiądz Piotr w "Dziadach"). W sez. 1927/28 współkierował T. Nowym w Poznaniu (m.in. rola Hipolita w "Papierowym kochanku"). W sez. 1928/29 grał i reżyserował w warsz. T. Ateneum (role: Damian w "Ślubach" A. Górskiego - wg T. Byrskiego "pokazał wszystkie walory swego aktorstwa. To, co mu często zarzucano, że jest zbytnim rezonerem, nabrało szczególnego wyrazu"; Wasia w "Kwadraturze koła", w jego reż.; Książę de Coulaine w "Złamanej drabinie", w jego reż.; Kawaler di Ripafratta w "Mirandolinie"; Quesnel w "Wilkach", w jego reż.; Maroński w "W noc lipcową", Śklarz w "Powsinogach beskidzkich"). W sez. 1929/30 był aktorem i reżyserem w T. Miejskim w Toruniu, m.in. reżyserował "bardzo starannie i subtelnie" "Adwokata i róże" (grał Adwokata), "Sułkowskiego", "Marię Stuart" J. Słowackiego (grał Darnleya). W 1930 występował w T. Polskim w Warszawie; wg A. Słonimskiego był "spokojny, skupiony i szlachetny" jako Lelewel w "Nocy listopadowej". W 1932-35 był aktorem i reżyserem w T. Polskim w Katowicach. Grał m.in. Franciszka ("U mety", w jego reż.), Antonia ("Kupiec wenecki"), Skida Johnsona ("Artyści", w jego reż.), Cezara ("Stefek"; w jego reż.), Koriolana ("Koriolan"), Zachara ("Polityka i miłość", w jego reż.). W sez. 1935/36 grał i reżyserował w T. Miejskich w Łodzi, tu w roli tyt. w "Każdym człowieku" "wykreował z tej postaci - symbolu uniwersalnego a zarazem każdego pojedynczego człowieka - postać żywą z krwi i kości, pełną psychologicznej prawdy (Teatr przy ulicy Cegielnianej"). W sez. 1936/37 należał jako aktor i reżyser do zespołu T. Miejskiego w Sosnowcu (w jego reż. m.in. "Głupi Jakub", "U mety", "Dar poranka"). W sez. 1938/39 współpracował z Instytutem Reduty. W czasie okupacji niem. zarabiał na życie handlując artykułami malarskimi. Do teatru wrócił w 1945 - zorganizował z H. Szletyńskim Studio Teatralne przy T. Miejskim w Łodzi. W sez. 1945/46 występował w łódz. T. Kameralnym Domu Żołnierza, grał Pułkownika Pickeringa ("Pigmalion"), Doktora ("Głupi Jakub"), Męża ("Ich czworo"), a także reżyserował w T. Komedii Muzycznej Lutnia ("Król włóczęgów"). Od 1946 występował i reżyserował w Warszawie: w sez. 1946/47-1948/49 w Miejskich T. Dramatycznych (od 1 III 1947 do końca sez. 1946/47 był kier. sceny Rozmaitości), w 1949-59 w T. Powszechnym. W sez. 1952/53 reżyserował gościnnie w T. Ziemi Opolskiej, zagrał w tym teatrze rolę Profesora Sonnenbrucha ("Niemcy"). W 1959 przeszedł na emeryturę. Jubileusz czterdziestolecia pracy artyst. obchodził 17 V 1949 jako Sartoriusz ("Szczygli zaułek"), 23 VI 1967 - jubileusz pięćdziesięciolecia pracy w teatrze. Ważniejsze jego role z okresu powojennego to, m.in.: Dziennikarz ("Wesele", 1946), Dyrektor ("Dwa teatry", 1947), Paweł Albert Lenoir ("Archipelag Lenoir", 1948), Griniow ("Moskiewski charakter", 1950), Horacy Perrault ("Rodzinka", 1952), Szymon Kudela ("Zdarzenie", 1954), Alfredo Amoroso ("Filomena Marturano", 1956), Dzwonnik ("Klątwa", 1957). Arcybiskup ("Elżbieta królowa Anglii", 1958). Reżyserował m.in. "Dwa teatry", "Pigmaliona" i "Szklaną menażerię" (1947), "R.H. Inżyniera" (1948), "Archipelag Lenoir". Był to "szczupły, drobnej struktury, wykwintny pan o rozumnym spojrzeniu i trochę jakby ironicznym uśmiechu" wspominała go H. Małkowska. "Miał dobre warunki zewnętrzne: średni wzrost, szczupłą budowę ciała, wspaniałą głowę, piękną twarz, wyraziste rozumne spojrzenie, ujmujący z lekka ironiczny uśmiech i dźwięczny głos o brzmieniu barytonowym" (T. Kołakowski). O jego jubileuszowej roli Sartoriusza pisał A.M. Swinarski: "Gra uśmiechniętego arcyłotra, dżentelmena-włamywacza o dobrze wymanikiurowanych brudnych rękach i plugawym wnętrzu. Nagłe zmiany: raz maska, raz twarz - i stany przejściowe, kiedy spod obleśnej maski spozierać zaczyna oblicze zimnego drania i kiedy się znów za nią ukrywa - takie właśnie inteligentnie wypunktowane maskarady, to jedna ze specjalności Kochanowicza, właściciela galerii typów i charakterów. W "Papierowym kochanku" nakładanie na pustą twarz bankiera odświętnej maski w chwili, gdy się po raz pierwszy styka z poezją, względnie z tym, co za poezję uważa; w "Archipelagu Lenoir", tryumfalny powrót starego do życia; w "Dwóch teatrach" rozmowa Dyrektora ze swym kolegą w teatrze snów; w "Żabusi" jedna scena mimiczna w czwartym akcie - te fragmenty przypomina sobie widz z przyjemnością i respektem jeszcze po latach. Po Reducie ma Kochanowicz szacunek dla tekstu, wnikliwe czytanie słów autora i drobiazgową analizę postaci dramatycznej; po Chicago ma czujność dziennikarza i erudycję prelegenta, który musiał wykładać na rozmaite tematy. Stąd jego ludzie, wielostronnie kontrolowani, są tacy prawdziwi, nawet gdy bywają nieprawdopodobni, jak dziadek Lenoir lub Dyrektor w "Dwóch teatrach". Są prawdziwi - ale z pewną nadbudówką. Bo Kochanowicz gra nie tylko daną postać ale także (ledwo dostrzegalnie) jej krytykę; jak gdyby grając jeszcze wciąż analizował". Zaś T. Byrski pisał o K.: "Człowiek wykształcony o skrystalizowanych poglądach polityczno-społecznych, którym dawał wyraz nie tylko w kraju, ale i za granicą (USA) reprezentował jakiś pion moralny, dobre obyczaje, delikatność w postępowaniu z ludźmi. I chociaż może nie miał porywających rezultatów jako aktor i reżyser, to przecież wiadomo było, że tam, gdzie jest Kochanowicz, nie może być szmiry i nie ma miejsca na krzywdę aktora". Był doświadczonym działaczem społecznym. Należał do grupy inicjatorów powołania ZASP-u i był aktywnym jego czł., przez wiele kadencji wchodził w skład Zarządu Głównego i Naczelnej Rady Artystycznej. W 1946 uzyskał tytuł czł. zasłużonego ZASP-u a w 1959 wybrano go na prezesa honorowego SPATIF-u. Wygłaszał odczyty na tematy teoretyczne i zawodowe. Był propagatorem ambitnego repertuaru. W 1919 stał się inicjatorem powstania pierwszego ogólnopol. czasopisma teatr. "Scena Polska" i jego redaktorem. W 1920 reda gował "Jednodniówkę aktora". W 1921-24 i w sez. 1931/32 był profesorem gry scen. w Oddziale Dram. przy Państw. Konserwatorium Muz. w Warszawie, a w 1921/22 i 1929/30 w Szkole prowadzonej przez H.J. Hryniewiecką. Był autorem podręczników: "Wstęp do nauki o teatrze" (Warszawa 1929), "Zarys nauki żywego słowa" (Warszawa 1936), "Reżyseria w teatrze ludowym" (Warszawa 1939) oraz wspólnie z H. Szletyńskim i B. Wieczorkiewiczem - "Podstawy recytacji i mowy scenicznej" (Warszawa 1959). Przed wojną występował także w filmach.
Bibl.: Almanach 1969/70: Byrski: Teatr-radio s. 25, 92, 93, 94, 117, 127, 131, 132, 134, 135, 142, 144-148, 157; Hist. filmu t. 2; Krasiński: Teatr Jaracza; Kruk: Życie teatr.; Kwaskowski; Lorentowicz: T. Polski; Łoza: Czy wiesz (il.); Malkowska: Teatr; Malkowska: Wspomnienia; Marczak-Oborski: Teatr 1918-39; Nawrat: T. Pol. w Katowicach (il.); Nawrat: Repertuar; O zespole Reduty (tu wspomnienie K. pt. Słowo o Reducie s. 56-59); Simon: Spis przedstawień Reduty; Słonimski: Gwałt; Szczublewski: Artyści i urzędnicy; Szczublewski: Reduta; Szczublewski: Żywot Osterwy; T. przy ul. Cegielnianej; Wilski: Szkolnictwo; Wysiński: ZASP; Żywot: Dwadzieścia sezonów; Dz. Pol. 1949 nr 27 (A.M. Swinarski); Sł. Powsz. 1969 nr 243, 1979 nr 149 (T. Kołakowski); Teatr 1959 nr 15, 1970 nr 8 (T. Byrski); Trybuna Ludu 1967 nr 149, 1969 nr 239; Akta, MKiS; Akta (tu fot.), ZASP; Afisze, programy, IS PAN, MTWarszawa; Rymkiewicz: T. Powszechny; Wywiad z K., IS PAN.
Ikon.: S. Dąbrowski: Portret, rys., kredka, ok. 1913-15 - Bibl. Nar. (Zakład Zbiorów Ikonograficznych); J. Żebrowski: K. jako Alfredo Amoroso (Filomena Marturano), karyk., rys., repr. Express Wiecz. 1956 nr 260; Fot. - Arch. Dok. Mech., IS PAN, ZASP.
Film.: Fragm. materiałów film. z 1959-62, Arch. WFD; Materiały - Archiwum TVWarszawa.
Nagrania: Role, wypowiedzi okolicznościowe - Red. Dok. Inf. PR.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994
