Osoby

GRUSZCZYŃSKI Stanisław (6 I 1891 Ludwinowo k. Wilna - 3 II 1959 Milanówek k. Warszawy), śpiewak. Był synem Michała i Katarzyny G., mężem -> Janiny Smotryckiej (ślub 19 I 1919). Urodził się w rodzinie chłopskiej. Uczęszczał do szkoły realnej w Wilnie. W 1905 brał udział w strajku szkolnym, za co został wydalony ze szkół z tzw. wilczym biletem. Rozpoczął następnie pracę w fabryce czekolady w Wilnie. Należał już wtedy do SDKPiL i brał udział w manifestacjach, pochodach i walkach ulicznych. Ok. 1907 prawdopo­dobnie występował jako statysta w t. wileńskim. W 1908 przybył do Warszawy; pracował tu kolejno w kilku fabrykach, a także statystował w T. Wielkim. Od 1912 mieszkał w Sosnowcu i pracował jako kelner w cukierni. Tam też zaczął się uczyć śpiewu u B. Strzyżykowskiego i rozpoczął występy jako pieśniarz (między seansami w kinach) w Sosnowcu, Zawierciu i Częstochowie, gdzie występował także krótko w zespole W. Glogera. Na­stępnie powrócił do Warszawy i uczył się śpiewu u S. Dudzińskiego. 31 X 1915 debiutował w T. Nowości w partii Bolesława ("Polska krew") i osiągnął duży sukces. Na scenie tej występował do końca września 1916, śpie­wając m.in. partie: Barinkaya ("Baron cygański"), Pary­sa ("Piękna Helena"), Renego ("Cnotliwa Zuzanna"), Eisen­steina ("Zemsta nietoperza"). 21 III 1916 wystąpił po raz pierwszy w T. Wielkim w partii Radamesa ("Aida") i roz­począł występy na scenie operowej. Do zespołu opery warsz. został zaangażowany na stałe od sez. 1916/17. Obdarzony bardzo pięknym, czystym, silnym głosem tenorowym, świetną pamięcią, muzykalnością i talentem aktorskim, zrobił błyskawiczną karierę. "Potęga i szlachetność brzmienia jego tenoru bohaterskiego, niekłamana prawda uczucia emanująca z każdej frazy, znakomite warunki zewnętrzne - postawa, gest, wy­razistość twarzy i oka łączyły się z wielkim talentem aktorskim" - pisał J. Macierakowski. Na scenie T. Wielkiego wykonywał do 1931 gł. bohaterskie partie tenorowe. Ogromne sukcesy odniósł śpiewając: Cania ("Pajace"), Don Josego ("Carmen"), Manrica ("Trubadur"), Eleazara ("Żydówka"), Otella ("Otello"), Fausta ("Faust"), Gianetta Malespiniego ("Uczta szyderców"), a w operach R. Wagnera partie Zygmunta ("Walkiria"), Lohengrina ("Lohengrin"), Parsifala ("Parsifal"), Eryka ("Holender tu­łacz"). W repertuarze pol. wyróżnił się szczególnie jako Kazimierz ("Hrabina"), Jontek ("Halka"), Manru ("Manru"), Młody Król ("Hagith"), Zygmunt August ("Zygmunt Au­gust" T. Joteyki).
Za granicą zyskał miano jednego z najsławniejszych pol. śpiewaków operowych pierwszej poł. XX w. Od kwiet­nia 1917 występował w Niemczech, początkowo w ope­rze cesarskiej w Berlinie, potem w Wiesbaden, Hambur­gu, Bremie, Mannheim, Bochum, Essen, Frankfurcie, śpiewając wszędzie swoje partie po pol., co było wów­czas wydarzeniem bez precedensu. W 1921 występował w operze Sao Carlos w Lizbonie, a następnie w Madry­cie i Barcelonie, w 1923 w Parmie, Trieście, Mediolanie i Rzymie, w 1924 w Pradze, w 1925 i w 1 poł. 1926 w Bukareszcie, w 1926 w Belgradzie, 1927 w Pradze i Sofii, w maju 1930 w praskim Narodnim divadle (śpiewał tu m.in. partię Jontka - "Halka"). W kraju występował gościnnie m.in. w Krakowie (przeważnie w okresach letnich: 1917, 1919, 1920, 1922, 1923, od 21 VII do 17 VIII 1925 na czele zespołu Artystów Opery Warszawskiej), Wilnie (sierpień 1924 w T. Wielkim, 1933 w rewii w T. Letnim), Lwowie (1917, styczeń, luty, czerwiec 1926, maj 1931, marzec-kwiecień 1937), Po­znaniu (1917), Łodzi (październik 1920), Gdańsku, To­runiu (1920, maj-czerwiec 1935), Bydgoszczy (czerwiec 1930).
Ok. 1931 zaczął tracić głos, przestał występować w ope­rze i od grudnia 1931 śpiewał w t. rewiowych, m.in. piosenki neapolitańskie i arie operetkowe: w 1931-32 w t. Morskie Oko, w 1933 w t. Rex, t. Praskie Oko, t. Hollywood, a także w Wielkiej Rewii. W listopadzie 1936 wrócił na scenę opery warsz. i występował tam do końca maja 1938, powtarzając swe dawne role. Wy­stępował także w kilku filmach pol., m.in. "Idziem do Ciebie Polsko", "Matko Nasza" (1921), "Ziemia obiecana" (1927), "Tajemnica starego rodu" (1928). Brał udział w licznych koncertach na cele dobroczynne. Nagrał wiele płyt dla firmy "His Master's Voice". Otrzymał wiele odznaczeń krajowych i zagranicznych. Był jed­nym z najwyżej opłacanych śpiewaków operowych w Polsce. Miał stajnię wyścigową i willę w Milanówku, był jednak rozrzutny, stał się nałogowym alkoholikiem i znalazł się w ciężkich warunkach materialnych. Wg powszechnej opinii brak gruntownej szkoły wokalnej i nieoszczędzanie głosu, spowodowało u G. tak szybką jego utratę. Podczas II wojny świat. pracował jako woź­nica i robotnik fizyczny. Po wyzwoleniu, od 1947 do 1950 był kierownikiem sekcji teatr. przy Powiatowym Domu Kultury w Grodzisku Mazowieckim, a następ­nie bibliotekarzem (nominalnie) Biblioteki Muz. Opery Warszawskiej i jej stałym konsultantem; od marca 1950 do 1957 był też kierownikiem statystów Opery Warszawskiej. Od 29 III 1951 występował na scenie Opery Warszawskiej w niemej roli Wiarusa w akcie III "Hrabiny" w reż. L. Schillera. 23 VI 1946 obchodził w sali Romy w Warszawie trzydziestopięciolecie, a 3 VI 1955 czterdziestopięciolecie pracy artystycznej. W 1958 przeszedł na emeryturę. Zmarł na serce w zupełnym zapomnieniu.
Bibl.: Filler: Operetka: Jewsiewicki: Materiały; Korolewicz-Waydowa; J. Kruszewski: Przed pół wiekiem w stolicy, War­szawa 1969 s. 86-92; PSB IX (W. Bogdany); Reiss: Śpiewacy i śpiewaczki s. 24; Sempoliński: Wielcy artyści (il.); SMP; Kur. warsz 1919 nr 25, 1921 nr 66, 1926 nr 44, 80, 1930 nr 119; Siedem dni w Polsce 1959 nr 10; Świat 1959 nr 7 (J. Waldorff); Teatr 1959 nr 9 (J. Macierakowski); Afisze, IS PAN, MTWarszawa; Materiały archiwalne, IS PAN, MTWarszawa; Straus: Repertuar 1915-16.
Ikon.: J. Gruszczyńska: Portret, olej i portret, pastel - MT Warszawa; J. Wodyński: Portret, olej - MTWarszawa; F.
Zygmuntowicz: Portrety (3), olej - MTWarszawa; C. Makow­ski : Portret, płaskorzeźba, gips, 1917 - MTWarszawa; J. Rosenfeld: Portret, rys., oraz G. jako Lohengrin, rys. - MTWarsza­wa; Fot. pryw. i w rolach - MTWarszawa, IS PAN.
Film.: 1932 - Księżna Łowicka.
Nagrania: Arie z oper (Aida, Carmen, Halka, Iris, Pajace. Tosca, Straszny dwór, Żydówka) - MTWarszawa; Arie z oper (Lohengrin, Otello, Hrabina, Aida, Iris, Halka, Pajace, Tosca, Straszny dwór, Żydówka, Carmen) - Red. Muz. PR.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, PWN Warszawa 1973