Autorzy

Trwa wczytywanie

Wilam Horzyca

Reżyser, dyrektor teatrów, pisarz, tłumacz, krytyk.

Jego przodkowie wywodzili się z Czech. Na Uniwersytecie Wiedeńskim odebrał gruntowne wykształcenie humanistyczne, studiując w latach 1908–1914 germanistykę, filologię klasyczną i historię sztuki. Wstąpił do Legionów Polskich, ale z powodu choroby serca musiał z wojska odejść. W stopniu sierżanta pracował w Ministerstwie Spraw Wojskowych, między innymi jako bibliotekarz i tłumacz. W 1919 opublikowaną w „Pro Arte” recenzją powieści Żywe kamienie Wacława Berenta, rozpoczął działalność literacką. W 1920 wszedł w skład grupy poetyckiej Skamander, był autorem jej manifestu ogłoszonego w pierwszym numerze miesięcznika „Skamander” (1920), należał do jego zespołu redakcyjnego i przez kolejne dwa lata pisał recenzje teatralne. Wchodził w skład kierownictwa (z Jarosławem Iwaszkiewiczem, Emilem Breiterem, Władysławem Zawistowskim) „Elsynoru” (1921), eksperymentalnego teatru skamandrytów. Pisał dramaty, ale do dzisiaj ocalał tylko fragment sztuki Wzniesienie księżniczki Salome, wydrukowany w 1927 w „Skamandrze” i dramat wierszem Pożegnanie (1955), którego tekst ustalił i podał do druku w 1959 roku Konstanty Puzyna. Inne dramaty Horzycy zaginęły. Pisał nadto eseje, zajmował się krytyką literacką, przekładał dramat i prozę z angielskiego i niemieckiego. Jako redaktor związany był w międzywojniu z dziennikiem „Epoka”, tygodnikiem „Pion”, miesięcznikiem „Droga”. Założył Bibliotekę Dramatyczną „Drogi”, w której, jako jedynym wtedy w Polsce, drukował teksty nowoczesnej dramaturgii światowej, między innymi sztuki Paula Claudela, Jeana Cocteau, André Gide'a, Eugene'a O'Neilla. Do tej aktywności dodajmy, w latach 1930–1935, pracę posła na sejm z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem oraz częste podróże zagraniczne z odczytami z dziedziny teatru i literatury.

Związki Horzycy z teatrem stały się bliższe w 1922 roku, kiedy rozpoczął trwające do 1931 wykłady z historii dramatu i teatru w Państwowej Szkole Dramatycznej, której od 1929 był także dyrektorem. Pierwszą stałą pracę w teatrze podjął w 1924, przyjmując obowiązki sekretarza artystycznego i dramaturga w Teatrze im. Bogusławskiego w Warszawie. Od grudnia 1924 do sierpnia 1926 z Leonem Schillerem i Aleksandrem Zelwerowiczem tworzył kierownictwo artystyczne tego teatru i razem z nimi walczył o istnienie sceny, kiedy została zlikwidowana przez Magistrat. W Teatrze im. Bogusławskiego kształtował się styl polskiego teatru monumentalnego-poetyckiego, antynaturalistycznego, biorącego początek z wizji poetów romantycznych. Horzyca wierny był do końca życia przekonaniu, że kontynuowanie tego stylu jest artystycznym obowiązkiem. Jako dyrektor (grudzień 1931 – czerwiec 1937) Teatrów Miejskich we Lwowie, we współpracy z Schillerem, dał publiczności właśnie taki teatr – z wielkim polskim i powszechnym repertuarem klasycznym, doskonałym dramatem współczesnym. Za jego dyrekcji odbyła się premiera Dziadów Adama Mickiewicza (1932), najwybitniejsza Schillerowska inscenizacja. W tym czasie wydawał również czasopismo „Scena Lwowska”, sam reżyserował. Od sezonu 1937/38 do wybuchu drugiej wojny światowej był zastępcą dyrektora, najpierw Ludwika Solskiego, potem Aleksandra Zelwerowicza, w Teatrze Narodowym i Nowym (koncern Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej) w Warszawie. Latem 1939 złożył reżyserski egzamin eksternistyczny w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej w Warszawie.

Podczas wojny uczestniczył w konspiracyjnym życiu kulturalnym stolicy. Po wojnie, od marca do sierpnia 1945, był wraz z Karolem Adwentowiczem dyrektorem Teatru Miejskiego w Katowicach i kierownikiem powstałej przy teatrze Szkoły Dramatycznej. W sezonach 1945/46 – 1947/48 prowadził Teatr Ziemi Pomorskiej w Toruniu (w sezonie 1947/48 połączony z teatrem w Bydgoszczy), a następnie Teatr Polski w Poznaniu (od października 1948 do lutego 1951); w sezonie 1951/52 był zastępcą kierownika artystycznego Teatru Narodowego w Warszawie, a w sezonie 1952/53 dyrektorem Teatrów Dramatycznych we Wrocławiu. Zwolniony z tego stanowiska reżyserował w różnych teatrach. Od października 1957 do końca życia był dyrektorem Teatru Narodowego w Warszawie. Wszędzie, gdzie pracował, w sposób nieustępliwy i konsekwentny realizował swoją wizję teatru poetyckiego, czasem płacąc za to wysoką cenę, do odejścia z teatru włącznie. Znany był z bardzo osobistych interpretacji wystawianych dzieł, nadawał im własny styl przez odrzucenie naturalizmu i psychologizmu, nawiązanie do tradycji misterium i moralitetu. W pracy z aktorami wymagał wydobywania walorów słowa, gry oszczędnej w geście, w ruchu. Do wybitnych osiągnięć reżyserskich Horzycy należą miedzy innymi trzy wersje Snu nocy letniej (1946, 1948, 1953), Romeo i Julia (1947), Hamlet (1950) Williama Shakespeare'a, Za kulisami Cypriana Kamila Norwida (1946), Fedra Jeana Racine'a (1949, 1957), Książę Homburgu Heinricha Kleista (1958).

Był w środowisku teatralnym autorytetem, jako człowiek i artysta. Godność, z jaką znosił szykany przeciwników artystycznych i politycznych, budziła podziw i szacunek. Prof. Lidia Kuchtówna, znawczyni dokonań Horzycy w teatrze, kreśliła jego portret jako „wszechstronnie uzdolnionego i ambitnego człowieka teatru o świetnym wykształceniu i gustach literackich, znawcy sztuki i muzyki”. Pisała też, że jego życie i twórczość „to egzemplifikacja losu polskiego artysty w dwóch epokach – w okresie między wojnami i w pierwszym ćwierćwieczu powojennym. I jest to przykład podporządkowania wszystkich spraw jednej – jedynie ważnej – służbie sztuce; pracy bez wielkich gratyfikacji, bez honorów, czasem wręcz w poniżeniu. W dwóch jakże różnych epokach pozostał wierny swoim ideałom i przekonaniom”.

W czerwcu 1960 teatrowi w Toruniu nadano imię Wilama Horzycy. Upamiętniono w ten sposób jego toruńską dyrekcję, która w historii tej sceny była najdoskonalsza artystycznie, gdy, jak napisała Lidia Kuchtówna, „zamierzył i konsekwentnie realizował program artystyczny, który można określić mianem Teatru Narodowego w małym mieście”.

 

Biogram w Słowniku biograficznym teatru polskiego

HORZYCA Wilam, właśc. Wilhelm Henryk Hořitza (28 lutego 1889 Lwów -2 marca 1959 Warszawa), reżyser, kierownik literacki, dyr. teatru. Był synem Edwarda H., urzędnika, i Klementyny z Drosenów. Jego rodzina wywodziła się z Czech. Najpierw uczył się w Husiatynie, do gimn. chodził we Lwowie i Stryju, gdzie zdał maturę w 1908. W 1908–14 studiował germanistykę na uniw. wiedeńskim. W 1914 wstąpił do Legionów Polskich. Z powodu choroby serca został przydzielony do służby sanitarnej, a w 1916 zwolniony. 26 sierpnia 1916 ożenił się ze Stanisławą Gozdecką. W 1917–18 był nauczycielem niemieckiego w gimn. we Lwowie. W 1918 przeniósł się do Warszawy. Początkowo pracował jako bibliotekarz na Zamku. Od 1919 służył w wojsku, w Ministerstwie Spraw Wojskowych, w 1921 przeniesiony do rezerwy w stopniu kapitana. Jednocześnie rozpoczął pracę lit. publikując swoje wiersze i recenzje. Należał do grupy „Skamandra”, jego pióra był manifest ogłoszony w pierwszym zeszycie tego pisma (1920). W 1921 kierował wespół z J. Iwaszkiewiczem i E. Breiterem t. eksperymentalnym Elsynor, korzystającym z gościny T. Małego; m.in. wystawiono tu po raz pierwszy Pragmatystów S.I. Witkiewicza. W 1922–31 wykładał historię dramatu w Państw. Szkole Dramatycznej; od 1929 był dyr. tej szkoły. Od listopada 1924 do sierpnia 1926 pracował w T. im. Bogusławskiego, w pierwszym sez. jako „sekretarz i dramaturg”, w drugim jako współkierownik obok L. Schillera i A. Zelwerowicza. Od grudnia 1931 (przedstawienie inauguracyjne 16 stycznia 1932) do czerwca 1937 był dyr. T. Miejskich we Lwowie (T. Wielki i T. Rozmaitości); od września 1937 zastępcą dyr., a faktycznie współkierownikiem T. Narodowego w Warszawie, w sez. 1937/38 z L. Solskim, w następnym z A. Zelwerowiczem; pracował w tym t. aż do jego zagłady podczas II wojny światowej. Po zamachu majowym sympatyzował z obozem sanacji. W 1930–35 był posłem na sejm z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Nie angażował się jednak w działalność ściśle polityczną. Jako dyr. t. lwow. zapraszał do współpracy L. Schillera, pomawianego o bolszewizm, w 1936 udzielił sali teatr. otwarcie lewicowej imprezie, jaką był zjazd pracowników kultury. W 1928–37 redagował miesięcznik „Droga”, a w 1937–39 tygodnik „Pion” (wespół z J. Czechowiczem i R. Kołonieckim). Nadto jako dyr. t. lwow. redagował czasopismo „Scena Lwowska”. Wielokrotnie wyjeżdżał za granicę: w 1925 do Czechosłowacji, w 1930 do Austrii, Włoch, Niemiec, Francji i Anglii, w 1933 do Hiszpanii i Francji, w 1936 do Grecji, Egiptu, Syrii i Palestyny, w 1938 do Stanów Zjednoczonych.

Podczas II wojny świat. przebywał przez kilka miesięcy we Lwowie. W 1940 wrócił do Warszawy. Tu pracował jako tłumacz w Zarządzie Miejskim oraz wykładał na tajnych kursach historię literatury i współredagował konspiracyjne pismo „Nurt” (1943–44). W 1944 po powstaniu warsz. przedostał się do Krakowa.

Od marca do września 1945 był zastępcą dyr. T. im. Wyspiańskiego w Katowicach (dyr. K. Adwentowicz); od października 1945 do końca sierpnia 1948 dyr. T. Ziemi Pomorskiej w Toruniu (od września 1947 jednocześnie dyr. T. Miejskiego w Bydgoszczy); od września 1948 do lutego 1951 dyr. T. Polskiego w Poznaniu (w pierwszym sez. t. ten miał filię w Gorzowie, a poczynając od drugiego sez. zespół objazdowy i trzy sceny w Poznaniu). W sez. 1951/52 był zastępcą dyr. T. Narodowego w Warszawie; od kwietnia 1952 głównym reżyserem, a od sierpnia tego roku dyr. T. Dramatycznych we Wrocławiu. Zwolniony z tego stanowiska 3 września 1953, zachował we Wrocławiu etat reżysera do wiosny 1955. Od kwietnia 1955 do końca września 1957 był reżyserem T. im. Słowackiego w Krakowie. Nadto reżyserował gościnnie: w Warszawie (1951, T. Współczesny), Olsztynie (1954) i Krakowie (T. Stary, T. Muzyczny, T. Młodego Widza). W grudniu 1956 wyjechał do Lubiany na festiwal Słoweńskiego T. Narodowego. Od października 1957 do końca życia był dyr. T. Narodowego w Warszawie. Zmarł po krótkiej chorobie w szpitalu, w trakcie prób swojej inscenizacji Za kulisamiMiłości czystej u kąpieli morskich.

Współtwórca doktryny pol. t. monumentalnego, uchodził za drugiego, obok L. Schillera, z jej najwybitniejszych realizatorów. Sądził, że program t. monumentalnego zawarty jest w pewnych ogniwach pol. tradycji teatralnej. Najważniejsze z nich wymieniał w zgodzie z poglądami Schillera (działalność W. Bogusławskiego, Lekcja XVI A. Mickiewicza, twórczość pol. romantyków i S. Wyspiańskiego). W odróżnieniu od Schillera większe znaczenie przypisywał jednak Odprawie posłów greckich, twórczości CK. Norwida i T. Micińskiego. Swoje poglądy w tej dziedzinie wyraził w odczycie dla Polonii amer., wygłoszonym w 1938 i tegoż roku opublikowanym („Pion” 1938 nr 51/52). Początkowo jego związki z t. ograniczały się do konsultacji i adaptacji tekstów (m.in. Róży, Samuela Zborowskiego). Najważniejszym epizodem tej działalności była praca w T. im. Bogusławskiego, gdzie z jego inicjatywy Schiller po raz pierwszy w Polsce wystawił Kniazia Patiomkina. Większy wpływ na życie teatr. zyskał od 1931. We Lwowie stworzył wówczas jeden z najciekawszych t. pol. kształtując ambitny repertuar, zapraszając do współpracy świetnych artystów. Na scenach lwow. ukazywały się wtedy: Odprawa posłów greckich, Dziady, Sen srebrny Salomei, Samuel Zborowski, Ksiądz Marek, Nie-boska komedia, Powrót Odysa, Wesele, Wyzwolenie, sztuki W. Bogusławskiego, A. Fredry, G. Zapolskiej, T. Rittnera, K.H. Rostworowskiego, J. Szaniawskiego. Po raz pierwszy w Polsce odegrano Kleopatrę Norwida (19 grudnia 1933, w roli tyt. I. Eichlerówna). Na przemian z utworami pol. wystawiano dramaty Eurypidesa, W. Szekspira, P. Calderona, a z nowszych autorów G.B. Shawa (dziesięć sztuk), G.K. Chestertona, F. Marinettiego, L. Pirandella. Reżyserowali m.in.: L. Schiller (Dziady, Sen srebrny Salomei), B. Dąbrowski, W. Radulski, E. Wierciński. Scenografia była dziełem A. Pronaszki, W. Daszewskiego, O. Axera, ilustracja muz. – R. Palestra. Już po pierwszym sez. stwierdzono, że „można mówić o specjalnie lwowskim stylu kształtowania rzeczywistości teatralnej” (S. Kawyn, „Wiadomości Literackie” 1934 nr 7). H. oddziałał na krystalizację tego stylu wydatnie, choć w stopniu nieraz trudnym do ustalenia, jako inspirator, adaptator tekstów, inscenizator, dopiero później jako reżyser. Pierwszym utworem, który samodzielnie wyreżyserował, była Czarna dama z sonetów (22 marca 1937). Uprawnień reżyserskich jeszcze wtedy nie miał, więc poddał się w Warszawie koniecznemu egzaminowi w PIST. Jego pracą dyplomową był wieczór jednoaktówek T. Rittnera, C.K. Norwida i J. Czechowicza w T. Narodowym (4 lutego 1939).

Po wojnie nabył więcej doświadczenia reżyserskiego. W Toruniu, gdzie po raz drugi stworzył jeden z najciekawszych t. pol. wystawił samodzielnie dwadzieścia sztuk, więcej niż połowę wszystkich utworów odegranych tam za jego dyrekcji. Nadal jednak korzystał z pomocy innych reżyserów, jak np. w wypadku Snu nocy letniej. Inscenizacja ta, jedno z najwybitniejszych osiągnięć artyst. H., miała trzy wersje: toruńską (30 marca 1946), poznańską (23 października 1948) i wrocławską (15 1 1953). Za każdym razem H. występował jako inscenizator, a reżyserował wspólnie z L. Jabłonkówną. Styl H., wyraźnie już wtedy sprecyzowany, odpowiadał w głównych punktach jego programowi, często wyrażanemu w różnych odczytach i artykułach, głoszących odwrót od naturalizmu i psychologizmu, zalecających nawrót do tradycji misterium i moralitetu. Typowa dla jego inscenizacji bywała jedna dekoracja, złożona z niewielu elementów, wznoszonych zwykle na podestach, nieraz na tle jasnego horyzontu. Prawdopodobieństwo odgrywało w wyglądzie tych dekoracji mniejszą rolę od funkcji kompozycyjnych czy symbolicznych; np. w Śnie nocy letniej w jego inscenizacji las rósł na schodach, które stanowiły główne tło dla dworu ateńskiego i rzemieślników. Za przykładem Wielkiej Reformy chętnie stosował wyraźne zróżnicowanie planów i poziomów; np. bogowie, szlachta i rzemieślnicy występowali w Śnie nocy letniej na różnych poziomach. Różne funkcje przestrzeni uwydatniało jeszcze zmienne i różnokolorowe światło. Współpracował zwykle z wybitnymi scenografami, po II wojnie świat. m.in. z A. Pronaszką, W. Daszewskim, J. Kosińskim, L. Torwirtem. Unikał jednak przerostów scenografii, jak i tumultu scen zbiorowych, charakterystycznych dla L. Schillera. Twierdził, że najważniejsze w t. jest słowo poety, bo dopiero „w świecącym powietrzu wiersza wszystko zmienia swą istotę”. Głosił wierność autorowi, choć w rzeczywistości jego inscenizacje bywały bardzo osobistymi interpretacjami wystawianych dzieł i na wizję autorską nakładały własną wizję inscenizatora. Faktem jest, że w trosce o wydobycie wszystkich walorów słowa zabiegał o grę oszczędną w geście i w ruchu, przy czym zdarzało mu się, wedle jego własnych słów, „sięgać czasami do tak perwersyjnego środka, jakim jest monotonia” (np. w Orfeuszu A. Świrszczyńskiej, 21 września 1946). Stosował zresztą i w grze aktorskiej daleko posunięte zróżnicowanie, np. w poszczególnych scenach albo grupach postaci. Do wybitnych osiągnięć H. zaliczano po II wojnie świat., poza Snem nocy letniej, inscenizacje Romea i Julii (15 maja 1947, II nagroda reżyserska na Konkursie Szekspirowskim) i Hamleta (19 października 1950); a także: Za kulisami (21 grudnia 1946, prapremiera; druga wersja 14 marca 1959), Fedry (5 października 1949, w roli tyt. I. Eichlerówna; druga wersja 9 października 1957), Księcia Homburgu (25 października 1958). Nadto inscenizacje Życia snem, Profesji pani Warren, Majora Barbary. Jego prace miewały opinie trudnych przedstawień. Niejednokrotnie też zarzucano H., że jako dyr. t. za mało liczy się z przygotowaniem i gustem publiczności. W rzeczywistości dotyczyło to tylko niektórych inscenizacji, inne cieszyły się znacznym powodzeniem. W kołach teatr. zawsze bardziej ceniony jako inscenizator, mniej jako reżyser, w początku lat pięćdziesiątych został odsunięty na dalszy plan, co znosił z godnością. Wyrobił sobie jednak znaczny autorytet, czego wyrazem było powierzenie mu w 1957 dyr. T. Narodowego. W 1960 T. Ziemi Pomorskiej w Toruniu przemianowano na T. im. W. Horzycy.

Jego obfity dorobek eseistyczny obejmuje m.in. tomy: Juliusz Słowacki (Warszawa 1927), Dzieje Konrada (Warszawa 1930), Aleksander Zelwerowicz (Warszawa 1935). Pośmiertnie wydano tom jego szkiców i artykułów O dramacie (Warszawa 1969). Jako wydawca zasłużył się redagując Bibliotekę Dramatyczną „Drogi”. H. był także dramatopisarzem. Sam ogłosił jednak tylko fragment dramatu Wzniesienie księżniczki Salome („Skamander” 1928 z. 55). Podczas II wojny świat. napisał dramaty o Aleksandrze Wielkim, Cezarze i Wilsonie (wszystkie trzy spalone w 1944); po wojnie – dramat o Mozarcie, Pożegnanie, ogłoszony pośmiertnie w „Dialogu” 1959 nr 7, wystawiony w Toruniu 8 czerwca 1968. Przełożył sześć utworów dram. m.in. MagięŚmierć Dantona.

Bibliografia

EdS VI; Encyklopedia współczesna 1959 (A. Wróblewski); Horzyca (tu bibl. i il.); PSB X (S. Marczak-Oborski); K. Puzyna: To, co teatralne, Warszawa 1960 s. 11–15, 57–66; SWPP; Szczublewski: Artyści i urzędnicy; TE V; Pam. teatr. 1960 z. 1 (wypowiedź L. Schillera, zestawienie repertuaru t. lwowskich), 1965 z. 2 (listy H., wypowiedź I. Eichlerówny, zestawienie inscenizacji H.); Teatr 1959 nr 12, 1964 nr 20; L.Kuchtowna: Wilam Horzyca w T. Ziemi Pomorskiej w Toruniu, praca doktorska, maszynopis, IS PAN; Z. Osiński: Inscenizacje dramatów Wyspiańskiego w teatrze lwowskim Wilama Horzycy, praca doktorska, maszynopis, Uniw. im. Mickiewicza, Poznań; Z. Osiński: Teatr Miejski we Lwowie 1930–1937 (repertuar), maszynopis, IS PAN.

Ikonografia

W. Bartoszewicz: Portret, akw., rys., 1949 – MT Warszawa; M. Turwid: Portret, rys., ok. 1947-zb. S. Horzyco wej Warszawa, repr. barwna Arkona 1948 nr 10–12; Jotes [J. Szwajcer]: Portrety, karyk., rys., repr. Teatr 1952 nr 7, również J. Szwajcer: Ze wspomnień karykaturzysty, Wrocław 1960; E. Głowacki: Portret, karyk., rys., repr. Express wiecz. 1958 nr 275; Fot. – MTWarszawa.

Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973
Zachowano konwencję bibliograficzną i skróty używane w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

  • Horzyca Wilam, O dramacie, wstępem poprzedził Jarosław Iwaszkiewicz; wyboru dokonali Lidia Kuchtówna i Konstanty Puzyna, Warszawa 1969
  • Kuchtówna Lidia, Wielkie dni małej sceny: Wilam Horzyca w Teatrze Ziemi Pomorskiej w Toruniu 1945-1948, Wrocław 1972.
  • „Pamiętnik Teatralny”, 1989 z. 2-4 (numer monograficzny poświęcony Wilamowi Horzycy)
  • Dudzik Wojciech, Wilama Horzycy dramat niespełnienia (Lata 1948-1959), Warszawa 1990
  • Horzyca Wilam, Polski teatr monumentalny, wybór i opracowanie Lidia Kuchtówna, Wrocław 1994
  • Wilam Horzyca: ostatnia dyrekcja, oprac. Wojciech Dudzik, Warszawa 2009

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

 

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji