Osoby

Trwa wczytywanie

Aleksander Bardini

ur. 17 listopada 1913, Łódź – zm. 30 lipca 1995, Warszawa

Aktor teatralny i filmowy, reżyser i pedagog.

Lata gimnazjalne spędził w Łodzi, gdzie otrzymał świadectwo maturalne w Gimnazjum Towarzystwa Krzewienia Oświaty im. ks. Skorupki (1932). Był skrzypkiem w łódzkim Żydowskim Stowarzyszeniu Muzycznym Hazomir, dorabiał też lekcjami gry na skrzypcach. Marzył o karierze dyrygenta, lecz wybrał teatr; w latach 1932–1935 studiował aktorstwo w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej w Warszawie. Po ukończeniu studiów pracował przez jeden sezon, w bardzo trudnych warunkach, w Wileńskim Teatrze Objazdowym, docierającym do najdalszych zakątków województwa. W roku 1936 podjął w PIST studia reżyserskie, ukończone w 1939. Jego najważniejszymi nauczycielami byli Leon SchillerAleksander Zelwerowicz, którym po latach poświęcił znakomite wspomnienia [zob. Bardini 1990, 1995]. Jako reżyser debiutował w Warsztacie Reżyserskim PIST-u, gdzie wystawił Altheę, tragedię Felicjana Faleńskiego, a następnie Piosnkę wujaszka Jana Aleksandra Fredry jako wodewil.

Okres II wojny światowej przeżył we Lwowie. W latach 1939–1941 i 1944–45 pracował jako aktor i reżyser w kontrolowanym przez władze sowieckie Państwowym Polskim Teatrze Dramatycznym (tu zrealizował swoją pierwszą pracę na zawodowej scenie: Dom otwarty Michała Bałuckiego, 1941). Po zajęciu Lwowa przez Niemców znalazł się w getcie (do sierpnia 1943), potem ukrywał się „23 miesiące w różnych miejscach, aż do wyzwolenia przez Armię Czerwoną w lipcu 1944” [Bardini 2010, s. 11].

Po wojnie, wraz z zespołem lwowskiego teatru, został repatriowany do Katowic, gdzie pracował jako aktor i reżyser Teatru Śląskiego im. Stanisława Wyspiańskiego. Po pogromie kieleckim w roku 1946 opuścił kraj. Udał się do Monachium, tam reżyserował w Münchner Jiddisches Theater (Szlomo Molcho Ajera A. Lejelesa, Der Oizer / Der Schatz Davida Pinskiego, Nadzieja Hermanna Heijermansa). Następnie wyjechał do Kanady.

„Balladyna”, reż. Aleksander Bardini, Teatr Nowej Warszawa, prem. 30 grudnia 1953.
Na zdjęciu: Wiesław Gołas (Grabiec), Danuta Gallert (Goplana),
Fot. Edward Hartwig

Powrócił do Polski w roku 1950, by podjąć pracę na stanowisku reżysera w Teatrze Polskim w Warszawie. Zrealizował tutaj m.in.: Próbę sił Jerzego Lutowskiego, Intrygę i miłość Friedricha Schillera, Juliusza i Ethel Leona Kruczkowskiego, Sprawiedliwych ludzi Kazimierza Brandysa; występował też jako aktor (rola Pana Grandet w Eugenii Grandet wg Honoré Balzaka). W Teatrze Nowej Warszawy przygotował głośną Balladynę Juliusza Słowackiego, w której główna bohaterka umierała nie od uderzenia pioruna, lecz na atak serca (1954).

Dziady, reż. Aleksander Bardini, 1955
„Dziady”, reż.Aleksander Bardini, Teatr Polski, Warszawa, prem. 26 listopada 1955. Autor: Holzman Marek

Do historii polskiego teatru przeszła jego inscenizacja Dziadów Adama Mickiewicza, pierwsza po wojnie w Warszawie (1955). Krytykowana za kompromisowe rozwiązania inscenizacyjne, zwłaszcza za niejednolitość stylistyczną świata widm, zjaw i duchów, była niewątpliwie popisem młodych aktorów, Ignacego Gogolewskiego i Stanisława Jasiukiewicza w granej na zmianę roli Gustawa-Konrada; żyła też w tym przedstawieniu „intensywnym życiem filarecka gromada w scenach więziennych, jakby na przekór stylistyce, w której utrzymał je reżyser” [Osterloff 2010, s. 235].

Po rozstaniu z Teatrem Polskim Bardini w 1957 roku pracował kolejno w: Teatrze im. Stefana Jaracza w Łodzi (jako kierownik artystyczny), Teatrze Ateneum (dyrektor naczelny i artystyczny), Teatrze Współczesnym w Warszawie i ponownie w Teatrze Polskim. Od połowy lat 60. reżyserował głównie w teatrach warszawskich (sporadycznie gościnnie, np. w Starym Teatrze w Krakowie). Niejednokrotnie sięgał po klasykę, np. dramaty Williama Shakespeare’a – wystawił Sen nocy letniej (1959), Króla Henryka IV (1960), Miarkę za miarkę (1965).

Jan Gabriel Borkman, reż. Aleksander Bardini, Teatr Współczesny, Warszawa, prem. 16 kwietnia 1975.
Na zdjęciu: Halina Mikołajska (Gunhilda), Jan Świderski (Jan Gabriel Borkman).
Fot. Marek Holzman / Archwium Teatru Współczesnego

Przedstawieniem głośnym ze względu na kreacje aktorskie Jana Świderskiego, Zofii Mrozowskiej i Haliny Mikołajskiej był Jan Gabriel Borkman Henrika Ibsena w warszawskim Teatrze Współczesnym (1975). Z dramaturgii współczesnej Bardini cenił dramat amerykański; wystawił Tramwaj zwany pożądaniem (Teatr Ateneum w Warszawie, 1959) i Noc iguany (Teatr Polski w Warszawie, 1966) Tennessee Williamsa oraz Nasze miasto Thorntona Wildera (PWST Warszawa, 1966). Świetne aktorsko przedstawienie sztuki Seana O’Casey’a Czerwone róże dla mnie zrealizował w Teatrze Dramatycznym (1961).

Podobny, kameralny repertuar z ciekawymi rolami dla aktorów, wystawiał w Teatrze Telewizji (Samoobsługa Harolda Pintera, 1973; Pokój na godziny Pavla Landowskiego,1989). Najwybitniejszym telewizyjnym spektaklem Bardiniego okazały się jednak Trzy siostry Antoniego Czechowa (1974), które wystawił „unikając hierarchizacji poszczególnych zdarzeń, bez kulminacji, zwrotów, skoków i przyspieszeń akcji. (…) Nie ma w tym przedstawieniu szczególnie eksponowanych bohaterów, gdyż mamy do czynienia z «grupą postaci», z których żadna nie posiada przywileju racji. Wszyscy są razem i jednocześnie osobno, zjednoczeni dobrowolną wspólnotą i nie zagrożeni w swej jednostkowości” [Wanat 1997, s. 302]. Niecodziennymi walorami reżyserii i aktorstwa odznaczało się także „czechowowskie” w klimacie przedstawienie Barbarzyńców Maksima Gorkiego w warszawskim Teatrze Powszechnym (1976).

Bardini czternastokrotnie realizował przedstawienia operowe, osiągając wybitne rezultaty artystyczne. Podczas gdy w dramacie pozostawał zwolennikiem reżyserii ukrytej, służącej aktorowi i autorowi, w operze budował „bogaty i różnorodny teatr wielu konwencji, od klasycznych (Cosi fan tutte Mozarta) po współczesne (Więzień Dallapiccoli napisany w technice dodekafonicznej)”, podejmując „ciekawe próby odświeżenia tradycji operowej inscenizacji w sprawdzonych arcydziełach” [Osterloff 1995, nr 11]. Debiutował w tym gatunku po wojnie Damą pikową Piotra Czajkowskiego (Opera Śląska w Bytomiu, 1950); w kolejnych latach wystawił m.in. monumentalnego Borysa Godunowa Modesta Musorgskiego w scenografii Teresy Roszkowskiej (Opera Warszawska, 1960), Don Pasquale Gaetana Donizettiego (Opera Warszawska, 1961), Straszny dwór Stanisława Moniuszki (Opera Warszawska, 1963), Jutro Tadeusza Bairda (Teatr Wielki w Warszawie, 1966), Otella Giuseppe Verdiego (Teatr Wielki w Warszawie, 1969).

Elektra
„Elektra”, kier. muz. Jan Krenz, reż. Aleksander Bardini, scen. Andrzej Majewski, Teatr Wielki w Warszawie, prem. 18 lutego 1971.
Źródło: archiwum.teatrwielki.pl

Wyreżyserowana przez niego pierwsza w Polsce realizacja Elektry Richarda Straussa z wybitną scenografią Andrzeja Majewskiego, nawiązującą stylem do teatru ekspresjonistycznego początków XX wieku, stała się wielkiej miary wydarzeniem artystycznym (Teatr Wielki w Warszawie, 1971). Elektra, pisano, „jest przypowieścią, muzyczno-teatralno-filozoficznym traktatem o «powinności» i «winie», o odwiecznej tęsknocie ludzi do «wolności» [Bogdan Maria Jankowski, Koncert na trzy głosy żeńskie i orkiestrę, „Teatr” 1971 nr 5; cyt. za: Komorowska, 2010, s. 316]. Do najwybitniejszych realizacji za granicą należała Katarzyna Izmajłowa Dmitrija Szostakowicza (Opera Królewska w Amsterdamie, 1977) oraz opera Samson i Dalila Camille’a Saint-Saënsa, zrealizowana dwukrotnie: w Teatrze Narodowym w Zagrzebiu (1966) i w Operze w Kolonii (1968). Operowe przedstawienia Bardiniego wyróżniały się znakomitą reżyserią tłumów i aktorstwem śpiewaków, których potrafił odwieść od maniery wykonawców dramatu muzycznego. „Z każdą kolejną reżyserią doskonalił swój bardzo specyficzny warsztat pracy nad utworem, ale jego elementy i stopień pedanterii w procesie przygotowanej premiery był podobny. (…) Najsilniejsza różnorodność wypływała ze współpracy z różnymi scenografami” [Komorowska 2010, s.328].

Był człowiekiem-instytucją, członkiem Polskiego Ośrodka Międzynarodowego Instytutu Teatralnego ITI, jurorem na wrocławskim Przeglądzie Piosenki Aktorskiej, wybitnym nauczycielem w warszawskiej szkole teatralnej, dzisiejszej Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza. Sporadycznie występował jako aktor. W Teatrze Telewizji: jako Goldberg w Urodzinach Stanleya Harolda Pintera w reżyserii Zbigniewa Zapasiewicza (1986) i Doktor Marquet w Kobiecie zawiedzionej Simone de Beauvoir w reżyserii Andrzeja Barańskiego (1995). W filmach, m.in.: jako Mecenas Axer w Sprawie Gorgonowej w reżyserii Janusza Majewskiego (1977), Ordynator w Spirali (1978) i Profesor Kern w Dotknięciu ręki (1992) Krzysztofa Zanussiego, Mecenas Labrador w Bez końca (1985) i Dyrygent w Podwójnym życiu Weroniki (1991) Krzysztofa Kieślowskiego.

Bardini otrzymał wiele nagród za reżyserię, a za pracę pedagogiczną – tytuł Zasłużony Nauczyciel PRL (1973) i nagrodę Ministra Kultury i Sztuki (1976). Uhonorowano go także Złotym Ekranem w kategorii Indywidualność Telewizyjna i nagrodą Komitetu ds. Radia i Telewizji I stopnia za cykl programów telewizyjnych propagujących kulturę słowa i muzyki wśród młodzieży (1977). W roku 1959 odznaczony został Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, a w roku 1993 Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Barbara Osterloff (2017)

 

Bibliografia

  • Bardini Aleksander, …a jak było, opowiem [w:] Warszawska szkoła teatralna. Szkice i wspomnienia, red. Barbara Osterloff i inni, Wyd. Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna im. A. Zelwerowicza, Warszawa 1991, s.107–116;
  • Bardini Aleksander, Autobiografia, „Pamiętnik Teatralny” 2010, z. 3–4;
  • Bardini Aleksander, Czuję się dłużnikiem Schillera, [w:] Leon Schiller w stulecie urodzin 1887–1987, red. Lidia Kuchtówna i Barbara Lasocka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990, s.34- 44;
  • Bardini Aleksander, Wspominając Zygmunta Hübnera, [w:] Warszawska szkoła teatralna. Szkice i wspomnienia, Warszawa 1991, s.165–172;
  • Bardini Aleksander, Wspomnienie o Zelwerowiczu, „Pamiętnik Teatralny” 1995, z.1–2;
  • Bardini Aleksander, Z notatnika zabłąkanego, „Polska” 1965, nr 7;
  • O Aleksandrze Bardinim. Z Andrzejem Kreutz-Majewskim rozmawia Barbara Osterloff, „Teatr” 1995 nr 12; przedruk w: „Pamiętnik Teatralny 2010 z. 3–4 [zeszyt monograficzny, poświęcony A. Bardiniemu];
  • Dworakowska Maria, Aleksander Bardini. Kronika życia i działalności (1913–1995), „Pamiętnik Teatralny” 2010 z. 3–4;
  • Komorowska Małgorzata, Aleksandra Bardiniego życie z muzyką, „Pamiętnik Teatralny” 2010 z.3–4;
  • Niziołek, Grzegorz, Zbędny Żyd i karzący piorun, [w:] tenże, Polski teatr Zagłady, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009, s. 184–220;
  • Osterloff Barbara, Teatr Aleksandra Bardiniego, „Teatr” 1995, nr 11 [numer poświęcony Aleksandrowi Bardiniemu];
  • Osterloff Barbara, Aleksander Bardini w teatrze dramatycznym. Sylwetka reżysera, „Pamiętnik Teatralny” 2010 z. 3–4;
  • Wanat Andrzej, Oglądając „Trzy siostry”, [w:] tenże, Pochwała teatru, Oficyna Wydawnicza Errata, Warszawa 1997, s. 295–303.
23 zdjęć w zbiorach :+

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji