Osoby

ur. 2 czerwca 1951, Głuszyca – zm. 15 marca 2006, Szczecin

Założyciel Teatru Kana, autor scenariuszy i reżyser wszystkich przedstawień tej grupy, twórca Ośrodka Teatralnego Kana w Szczecinie.

Swoją pracę w obszarze teatru rozpoczynał najpierw jako recytator i aktor szczecińskiej grupy „Zielone Tarcze”, później jako instruktor teatralny.

Historia Teatru Kana – projektu, który stał się dziełem życia Zygmunta Duczyńskiego – rozpoczęła się od powołania do życia niezależnej grupy i zrealizowania przedstawienia pt. Spektakl (1979) na podstawie twórczości Ewy Lipskiej, pokazanego i wyróżnionego za wyrazistość formy artystycznej na ważnym wówczas przeglądzie kultury studenckiej: Festiwalu Teatrów Debiutujących START.

Kolejne spektakle: Abaddon (1981), Księga o życiu, śmierci i twórczości Osipa Mandelsztama (1982), Czarne Światła (1985), Bezsenność (1987) – oryginalne, zaangażowane, osadzone w literaturze, a jednocześnie ostro komentujące rzeczywistość, wpisywały się bardzo mocno w nurt opozycyjnego alternatywnego ruchu teatralnego, a w wymiarze indywidualnym budowały coraz większą świadomość twórczą Zygmunta Duczyńskiego i stanowiły kolejne etapy kształtowania autorskiego języka teatralnego. Kilka lat później w materiałach opisujących ideowe założenia Teatru Kana znalazła się następująca charakterystyka: „Niejednoznaczność i wielowymiarowość rzeczywistości, w której współistnieje cierpienie i śmiech, ironia i metafizyka, napięcie religijne i bluźnierstwo – takie właśnie postrzeganie charakteryzuje budowane w Kanie spektakle, w tych kierunkach odbywają się artystyczne i literackie poszukiwania. Droga twórcza rozpoczyna się od konkretnego człowieka – od aktora, który swoją osobowość, doświadczenie, swoje emocje zderza z emocjami odnalezionymi w literaturze” [Archiwum Teatru Kana – Noc, 1995].

W roku 1989 miała miejsce premiera monodramu Moskwa – Pietuszki w wykonaniu Jacka Zawadzkiego. Spektakl ten stał się przełomem dla artystycznej kariery Zygmunta Duczyńskiego. Prezentowany na ważnych w tamtym czasie festiwalach polskiego nurtu offowego, zyskał rekomendację Teatru Grupa Chwilowa oraz Teatru Ósmego Dnia i został zaproszony na Międzynarodowy Festiwal Sztuki w Edynburgu. Odbiór widzów i krytyki był entuzjastyczny:

„Przedstawienie wyreżyserowane przez Zygmunta Duczyńskiego jest niezwykłym mikrokosmosem wirtuozerskich umiejętności polskiego teatru”
[Archiwum Teatru Kana – John Linklater, „The Herald” 30.06.1993].

„Moskwa – Pietuszki jest czymś więcej niż tylko monodramem. To uderzające dramatyczne wydarzenie, w którym poemat Jerofiejewa jest przetworzony w całej swej złożoności (…). Uważam, że występy Teatru Kana i jego niezapomniane przedstawienie to prawdziwe błogosławieństwo dla Edynburskiego Festiwalu i Fundacji Sztuki Demarco”
[Archiwum Teatru Kana – Richard Demarco, 1993].

O tym samym spektaklu kilka lata później pisał będzie także recenzent „Los Angeles Times”:
„Jeżeli jakakolwiek produkcja udowadnia, że mniej znaczy więcej, to jest nią wstrząsający, jednoosobowy spektakl Moskwa – Pietuszki grany przez Teatr Kana z Polski (…). Za pomocą minimalnej liczby rekwizytów i gry światła inscenizator Zygmunt Duczyński nadaje poematowi Wieniedikta Jerofiejewa doprawdy magiczne istnienie”
[Archiwum Teatru Kana – Jana J. Monji, „Los Angeles Times” 9.01.1997].

Moskwa – Pietuszki otworzyła drzwi zagranicznych scen przed kolejną realizacją Zygmunta Duczyńskiego. Spektakl Noc (1993), adaptacja niewykorzystanych wcześniej wątków i fragmentów twórczości Jerofiejewa nie tylko zdobył nagrody First Fringe i Critics Award w Edynburgu (tę ostatnią, obejmującą wszystkie nurty festiwalu, równorzędnie z Abbey Theatre z Dublina i Berliner Ensemble), nie tylko zyskał bardzo dużą liczbę przychylnych, wnikliwych recenzji i prestiżowych zaproszeń („The Times”, „Los Angeles Times”, „Los Angeles Weekly”, „The Herald”, „The Scotsman”, „Backstage” – wyróżnienie Critics Picks dla najlepszego przedstawienia tygodnia w Los Angeles, luty 1997; ponowne honorowe zaproszenie do Edynburga w 1995 roku, otwarcie British Festival of Visual Theatre w Londynie), ale też przyczynił się do zmiany statusu grupy, a zarazem do poszerzenia pola jej aktywności. W roku 1994 Zygmunt Duczyński i zespół otrzymali Nagrodę Artystyczną Prezydenta Miasta, teatrowi przyznano także lokal przy pl. św.św. Piotra i Pawła w Szczecinie.

Ten fakt był zwieńczeniem z jednej strony wieloletniej pracy artystycznej Zygmunta Duczyńskiego, z drugiej zaś efektem konsekwentnie prowadzonej oddolnej działalności kulturotwórczej realizowanej dotychczas głównie w salach szczecińskich klubów studenckich (projekt „Ośrodek Misteria”, cykle „Autsajderzy”, „Dzieci Villona”, „Transformatorownia”). Dzięki posiadaniu własnego miejsca aktywność ta mogła zostać znacznie wzmocniona i wkrótce stała się drugim – najważniejszym dla szczecińskiego twórcy – obszarem działalności.

W autorskim Ośrodku Teatralnym Duczyński tworzył następne spektakle: Szlifierze Nocnych Diamentów (1997), Ja, Henryk Bilke (2000), J.P. odkrywa Amerykę (2000), Rajski Ptak (2000), Miłość Fedry (2002), Widmokrąg I, II (2003, 2004), a jednocześnie prowadził coraz szerzej rozwijaną działalność programową. Powstawały kolejne projekty: „Teatry świata”, „Spotkania Młodego Teatru Okno” (później: OKNO. Międzynarodowe Spotkania Teatralne), Międzynarodowy Festiwal Artystów Ulicy (później: Spoiwa Kultury), „Ćpanie Sztuki” (art-terapia), „Ruchomy obraz”, „Obraz utrwalony”, warsztaty teatru poszukującego, a także kooperacje: „Życie w Alternatywie”, „Jazz w Kanie”, „Musica Genera”, „Japan Now”. Ambicją Zygmunta Duczyńskiego było coś, co sam nazywał „przywoływaniem obecności” – nadrobienie wieloletniego braku kultury alternatywnej w życiu artystycznym Szczecina, dzielenie się z zafascynowanymi nim i jego teatrem młodymi ludźmi własnymi odkryciami i inspiracjami, stymulowaniem siebie i innych do ciągłego rozwoju, do nadążania za tym, co aktualne. Dzięki jego pomysłom i zrealizowanym działaniom kilka pokoleń młodych szczecinian wychowywało się na najważniejszych zjawiskach nie tylko polskiego, ale również światowego teatru eksperymentalnego – w ciągu następnych lat na deskach Teatru Kana pojawiali się twórcy z kilkudziesięciu krajów świata. Od wolontaryjnej pracy przy projektach Kany zaczynały też swoją karierę dziesiątki osób, które stały się później zawodowymi aktorami, reżyserami, animatorami kultury, twórcami autorskich grup, projektów i ośrodków teatralnych.

Zygmunt Duczyński reformował także kulturę oficjalną – w 1995 roku został zaproszony do Komisji Artystycznej mającego 30 lat tradycji Przeglądu Teatrów Małych Form i zaproponował jego nową formułę, która zapoczątkowała przemianę tego festiwalu w jedno z bardziej rozpoznawalnych międzynarodowych wydarzeń teatralnych w Polsce (on też był autorem jego zmienionej nazwy: KONTRAPUNKT). Przez wiele lat był ważnym partnerem dla wielu środowisk artystycznego i kulturalnego Szczecina. Zmarł nagle 15 marca 2006 roku – był wtedy w trakcie zaawansowanych prób do spektaklu Geist. Przedstawienie zostało dokończone przez zespół we współpracy z Arkadiuszem Buszko (2007).

W roku 2005 z okazji 25-lecia Teatru Kana wydana została książka „Głosy czasu” zawierająca m.in. zapisy rozmów z Zygmuntem Duczyńskim, które odbywały się w ciągu 2004 roku i są osobistym odautorskim podsumowaniem jego drogi twórczej.

Marta Poniatowska (2017)

Bibliografia:

• Archiwum Teatru Kana;
• Głosy czasu. Teatr Kana 25 lat, pod red. Marty Poniatowskiej, Radosława Jaguckiego, Małgorzaty Mostek, Studio 69, Szczecin 2005;
• Knajpa w Biblii. Z Zygmuntem Duczyńskim rozmawia Marta Poniatowska, „Nowy Nurt” 1996, nr 12;
• Tyszka, Juliusz: Zygmunt Duczyński i Teatr Kana – „inny świat” szczecińskiego teatru, w: Szczecin teatralny, Część I. Twórcy. Przedstawienia. Festiwale, pod red. Leokadii Kaczyńskiej, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2002.