Autorzy

Trwa wczytywanie

Tadeusz Malak

ur. 9 lutego 1933, Żnin – zm. 26 stycznia 2017, Kraków

Aktor, reżyser, pedagog.

Tadeusz Malak urodził się w Żninie jako syn Leona i Heleny z domu Maciejewskiej. Już jako uczeń gimnazjum brał udział w szkolnych przedstawieniach (np. w Dziadach przygotowanych przez polonistkę Jadwigę Piotrowicz) i programach artystycznych (recytował wiersze Aleksandra Puszkina). W 1951 roku rozpoczął studia w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Poznaniu, gdzie trafił do grupy studenckiej przygotowującej koncerty żywego słowa. W roku 1954 przystąpił do poznańskiego teatru Związku Zawodowego Drukarzy „Kuźnica”. Wystawiono tu między innymi Marię Antoniego Malczewskiego, Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza i Krzyżaków według Henryka Sienkiewicza. Po ukończeniu studiów (1956) Malak przeszedł do Studenckiego Teatru Dramatycznego, gdzie zagrał w dwóch premierach: Godiwie – dramacie Leopolda Staffa, i Tamtym brzegu na podstawie dramatu Ostatni rejs Suttona Vane’a.

„Gabinet śmiechu”, reż. Tadeusz Malak, Teatr Rapsodyczny (Kraków),  prem. 18 lutego 1961.
Na zdjęciu: Tadeusz Malak, Hanna Tomczykiewicz.
Fot. Plewiński Wojciech.

W 1955 Malak – student ekonomii – wziął udział w Ogólnopolskim Konkursie Recytatorskim. Zdobył I nagrodę za interpretację Wielkiej ImprowizacjiDziadów Mickiewicza. Dwa lata później, już jako doktorant, zdał eksternistyczny egzamin aktorski. Na konkursie recytatorskim ocenianym przez Mieczysława Kotlarczyka – dyrektora Teatru Rapsodycznego – ponownie wywalczył I nagrodę. Po namowach Kotlarczyka zrezygnował z dokończenia doktoratu na uczelni w Poznaniu i wstąpił do krakowskiego zespołu Rapsodyków. Dyrektor widział w Malaku następcę Karola Wojtyły, a Danuta Michałowska – nowego lidera zespołu. Na krakowskiej scenie Malak debiutował jako narrator w Legendach złotych i błękitnych (na podstawie Króla Ducha Juliusza Słowackiego). Grał Hermesa w Odysei według Homera, Tristana w reżyserowanym przez Michałowską i cieszącym się uznaniem krytyki spektaklu Tristan i Izolda, tytułowego Dyla Sowizdrzała. Do historii przeszły jego role Tadeusza w Panu Tadeuszu (IV wersja) i Gustawa-Konrada z Dziadów Mickiewicza (inscenizacja na jubileusz 20-lecia sceny rapsodycznej). W Teatrze Rapsodycznym Malak podjął pierwsze próby reżyserskie. Przygotował dwa programy oparte na poezji najnowszej: List do ludożerców (m.in. z wierszami Tadeusza Różewicza, Mirona Białoszewskiego, Jerzego Harasymowicza) oraz Gabinet śmiechu (m.in. z poezją Zbigniewa Herberta). Wyreżyserował też Panienkę z okienka Deotymy (główną rolę grała Krystyna Serusiówna, która wkrótce została żoną aktora). Po sześciu sezonach i zagraniu kilkudziesięciu ról Malak zadecydował o odejściu z Teatru Rapsodycznego. Ostatnim spektaklem, w którym wystąpił, były Kwiaty polskie Juliana Tuwima (1963). Szybko zauważył, że o ile idea rapsodyczna jest zgodna z jego widzeniem sztuki (prymat słowa, wystawianie klasycznej literatury), o tyle forma proponowana przez Kotlarczyka była odległa od jego przekonań artystycznych. Uważał, że aktor powinien grać, a nie deklamować na scenie. Dlatego chciał zmierzyć się z repertuarem dramatycznym.

Po odejściu z Teatru Rapsodycznego w roku 1963 przez jeden sezon pracował w Teatrze im. Słowackiego, a następnie przez wiele lat w Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie (1964–1978, 1981–2001). Zagrał u najważniejszych polskich reżyserów tamtego okresu. Wystąpił między innymi w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, DziadachWyzwoleniu Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Konrada Swinarskiego, w Królu Henryku VI Williama Shakespeare’a i Procesie według Franza Kafki reżyserowanych przez Jerzego Jarockiego, oraz w Biesach według Fiodora Dostojewskiego zainscenizowanych przez Andrzeja Wajdę. Współpracował też z innymi scenami krakowskimi: Teatrem Ludowym, Teatrem STU i Teatrem Bagatela.

Tadeusz Malak w monodramie „Tren andaluzyjski”, Tarnowski Teatr im. Ludwika Solskiego (Tarnów), prem. 10 kwietnia 1978. Fot. Czesław Knapik.

Od lat 60. zaczął tworzyć teatr jednego aktora. Jego pierwszym monodramem był Tren andaluzyjski według poezji Federika Garcíi Lorki (1962). Zafascynowany sztuką hiszpańską, aktor nauczył się języka hiszpańskiego i sam przełożył niektóre wiersze Lorki. Część utworów melorecytował lub śpiewał. Niektóre wiersze mówił w języku oryginalnym, by ukazać ich melodyjną, charakterystyczną frazę (od 1978 aktorowi akompaniował gitarzysta Krzysztof Wierzchoń, a w 1986 Marek Kaniewski). Spektakl stał się rodzajem protestu wobec sytuacji politycznej w Polsce. Monodram zagrano około 80 razy, pokazano go na wszystkich ważnych festiwalach krajowych.
W 1965 roku Malak zrealizował W środku życia – monodram oparty na poezji Różewicza. Był to spektakl-rozmowa o aktualnych problemach współczesnego człowieka. Aktor, co było nowatorskie na owe czasy, wypowiadał fragmenty poetyckie, stojąc wśród publiczności. Na II Ogólnopolskim Festiwalu Teatrów Jednego Aktora (1967) Malak za ten spektakl zdobył I Nagrodę (Nagroda Ministra Kultury i Sztuki). Spektakl został zagrany 132 razy, co na warunki teatru jednego aktora jest liczbą imponującą (w późniejszych latach aktor opracowywał kolejne wersje spektaklu). Miesiąc po premierze W środku życia Malak miał przygotowany nowy jednoosobowy spektakl na podstawie Małego księcia Antoine’a de Saint-Exupéry'ego (zagrany 120 razy).

Najważniejszym autorem dla Malaka był jednak Zbigniew Herbert. Przyjaźń aktora z poetą zapoczątkowana w latach 60. trwała do śmierci Herberta. Twórcy prowadzili ze sobą wieloletnią korespondencję. Z poezją autora Pana Cogito Malak mierzył się wielokrotnie jako reżyser i aktor Starego Teatru (Powrót Pana Cogito, Jaskinia filozofów, Przyjaciele odchodzą. Przesłanie z ostatniego peronu Wszechświata, Kochane zwierzątka). Pierwszą jednoosobową próbą była premiera Obrony Templariuszy (1970) na podstawie eseju z tomu Barbarzyńca w ogrodzie, fragmentów Jaskini filozofów oraz wybranych wierszy poety. Na V Ogólnopolskim Przeglądzie Teatrów Jednego Aktora Malak otrzymał nagrodę główną. Drugi Herbertowski monodram – Pan Cogito – kartki z podróży – powstał z okazji 50-lecia założenia sceny Kotlarczyka (1991). Specjalnie na 23. Toruńskie Spotkania Teatrów Jednego Aktora (2008) aktor przygotował spektakl zatytułowany Zapasy Pana Cogito ze światem. Malak sam reżyserował swoje monodramy, pisał do nich scenariusze, opracowywał je muzycznie i plastycznie. Na scenę wprowadzał proste przedmioty (stół, krzesło, mównica). Jego aktorstwo uznawano za oszczędne, wyrafinowane, służebne wobec literatury, intelektualne.

„Ja jestem Żyd z «Wesela”,  reż. Tadeusz Malak, Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej, Kraków, prem. 17 grudnia 1994.
Na zdjęciu: Jerzy Nowak, Tadeusz Malak. Fot. Wojciech Plewiński

Od premiery spektaklu No more Hiroshima (1964, reż. Lidia Zamkow) aktor złączył swą artystyczną biografię także z teatrem małych form. Te wypowiedzi sceniczne charakteryzowały – oprócz niewielkiej obsady – oszczędne środki teatralne oraz aktualność podejmowanych problemów i zaangażowanie społeczne. Teatr małych form, oparty zwykle na faktach i autentycznych relacjach, wymagał przejścia od aktorstwa rapsodycznego do motywowanego psychologicznie. Malak zrealizował z Mirosławą Dubrawską Trzynastego apostoła – spektakl o związku Majakowskiego z Lilą Brik (I nagroda na Ogólnopolskim Przeglądzie Małych Form w Szczecinie) i Remont. Filozofom wstęp wzbroniony – rzecz o przeszczepach serca (II nagroda na Ogólnopolskim Przeglądzie Małych Form). Przygotował też między innymi W labiryncie winy – spektakl o procesie zbrodniarzy wojennych. Równocześnie reżyserował w teatrach krakowskich i na scenach innych miast (egzamin eksternistyczny w zakresie reżyserii zdał w 1973 roku). Przygotował między innymi Sprawę Stanisława Brzozowskiego, Wydrążonych ludzi z tekstami Thomasa Stearnsa Eliota, Historyję o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka, Pastorałkę Leona Schillera czy grany 633 razy przez 20 lat spektakl Ja jestem Żyd z „Wesela” Romana Brandstaettera (z Jerzym Nowakiem). Był pomysłodawcą i realizatorem autorskich spektakli plenerowych. Stworzył Teatr w Barbakanie (w 1966 roku w ramach Dni Krakowa wystawił tam Igrce Adama Polewki), Teatr na Wozie (aktorzy na dwóch wozach-platformach przemierzali ulice miasta) oraz najbardziej znany Teatr Zaczarowanej Dorożki (premiera 14 czerwca 1969) – oparte na tekstach Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego widowisko, które działo się na ulicach i placach Krakowa: Malakowi, który jechał dorożką towarzyszyli woźnica Jan Kaczara i skrzypek Zbigniew Paleta.

Paradoksalnie, Malak rozwijał swój teatr jednoosobowy i teatr małych form między innymi dzięki swej rapsodycznej przeszłości. Ze względu na praktykę u Kotlarczyka jego aktorstwo wzbudzało nieufność w dyrektorach i reżyserach krakowskich scen, którzy nie chcieli obsadzać go w dużych rolach. Dobrym wyjściem okazały się indywidualne, intymne wypowiedzi artystyczne. Dawały one możliwość gry na własnych zasadach i stawały się sposobem na komentowanie rzeczywistości. Malak włączył się do ruchu teatru jednego aktora u jego początków (1962) i współtworzył go w okresie jego najbujniejszego rozkwitu. Przyczynił się do rozwoju jednoosobowego teatru poezji, łączącego szacunek dla słowa autora z głęboko przemyślaną interpretacją.

Od 1989 Malak był wykładowcą w PWST im. Ludwika Solskiego w Krakowie, gdzie do niemal ostatnich dni życia uczył wiersza. W latach 1996–1999 pełnił w tej uczelni funkcję prorektora ds. ogólnych. W roku 1998 otrzymał Nagrodę II stopnia Rektora PWST w Krakowie za wybitne osiągnięcia dydaktyczno-wychowawcze. W 2000 roku uhonorowano go Złotym Laurem za Mistrzostwo w Sztuce (nagroda Fundacji Kultury Polskiej). W 2001 otrzymał tytuł naukowy profesora. Był też odznaczony Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2007).

Cały czas troszczył się o to, by słowo w teatrze miało właściwy walor i odpowiednią wartość. Był autorem licznych artykułów z zakresu kultury żywego słowa, prowadził warsztaty dla recytatorów, adwokatów i duchownych, był jurorem konkursów recytatorskich. Opublikował książkę Teatr jednego aktora. Refleksje krytyczne (1985).

17 października 2016 na jubileuszowych 50. WROSTJA Tadeusz Malak wystąpił z montażem poetyckim Powrót do źródeł… od Różewicza… i dalej. Zmarł 26 stycznia 2017 w Krakowie. Został pochowany na Cmentarzu Salwatorskim.

Katarzyna Flader-Rzeszowska (2017)

 

Bibliografia

  • Ciechowicz Jan: Dom Opowieści. Ze studiów nad Teatrem Rapsodycznym Mieczysława Kotlarczyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1992;
  • Flader Katarzyna: Promieniowanie rapsodyzmu. W kręgu myśli i praktyki teatralnej Mieczysława Kotlarczyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2008;
  • Flader-Rzeszowska Katarzyna: Wypowiedzieć człowieka. Poezjoteatr Tadeusza Malaka, Wrocławskie Towarzystwo Przyjaciół Teatru – Ośrodek Kultury i Sztuki, Wrocław 2016;
  • Grześczak Marian: Trzeci wiersz. Przypadki teatru poezji, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1973;
  • Malak Tadeusz: Teatr jednego aktora. Refleksje krytyczne, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania KulturyWarszawa 1985;
  • Popiel Jacek: Los artysty w czasach zniewolenia. Teatr Rapsodyczny 1941–1967, Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoKraków 2006.

„Król-Duch” Teatru Rapsodycznego 

Odcinek 14. serialu dokumentalnego 250 lat teatru publicznego w Polsce.
Wśród rozmówców Macieja Nowak m.in. Tadeusz Malak.

22 zdjęć w zbiorach :+

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji