Osoby

Trwa wczytywanie

Marian Wyrzykowski

WYRZYKOWSKI Marian (15 VII 1904 Chotomów k. Warszawy - 23 IV 1970 Warszawa), aktor, reżyser. Był synem Franciszka W., cieśli i sezonowego robotnika rolnego, i Rozalii z Weso­łowskich, mężem aktorek: najpierw Czesławy Szurszewskiej (zob. t. 1), nast. Elżbiety Barszczewskiej (ślub w 1946), ojcem aktora Juliusza Wyrzyko­wskiego. W 1907 rodzice W. przenieśli się do Powsina k. Warszawy; tam ukończył czteroklasową szkołę powszechną. W 1915 zaczął uczęszczać do Gimn. im. Zamoyskiego w Warszawie, jednak z powodu wysokich kosztów nauki po czterech kla­sach przeniósł się we wrześniu 1919 do Seminarium Nauczycielskiego w Ursynowie. Ukończył je w 1923 i zaczął pracować jako nauczyciel szkoły powszech­nej w Konstancinie, dojeżdżając równocześnie na wykłady Wolnej Wszechnicy przy Uniw. Warsza­wskim. Zetknął się wtedy z J. Kotarbińskim i za jego namową podjął studia aktorskie na Oddziale Dram. przy Konserwatorium Muz. w Warszawie. Na popisie adeptów szkoły w 1926 (pokazano fragm. dramatów S. Wyspiańskiego) zwrócił uwagę T. Bo­ya-Żeleńskiego jako ten, "o którym zapewne nie­długo posłyszymy na prawdziwej scenie". Zaanga­żowany w 1926 do T. Narodowego w Warszawie, pozostał tam przez trzy sez., występując też na scenach T. Letniego i Nowego. Debiutował jako Kozak w "Śnie srebrnym Salomei" (16 IX 1926); nast. grał takie role, jak: Sobolewski ("Dziady"), Kleo­fas ("Złota Czaszka"), Marek ("Adwokat i róże"). Je­sienią 1929 z grupą A. Zelwerowicza wyjechał do Wilna. Po zagraniu Gustawa-Konrada w "Dziadach" (1929), zajął od razu znaczącą pozycję w młodym zespole i utrzymał ją do końca pobytu w Wilnie (1932). W wil. T. Miejskich zagrał ponad piętnaście ról, m.in. takie, jak: Wysocki ("Noc listopadowa"), Stach ("Krakowiacy i Górale"), tyt. w "Lelewelu", Czarowic ("Róża"), Kalaf ("Księżniczka Turandot"). Po po­wrocie do Warszawy rozpoczął tułaczkę po różnych scenach stolicy, bywał bez pracy. W drugiej poł. 1932 w T. Artystów zagrał Bardosa w "Krakowia­kach i Góralach" J.N. Kamińskiego i ponownie rolę Kalafa. Od lutego do maja 1933 występował do­rywczo w T. Polskim. W sez. 1933/34 grał w T. Ateneum; tu w marcu 1934 reżyserował "Dwanaście krzeseł" wg insc. L. Schillera. W grudniu 1933 brał w T. Wielkim udział w wykonaniu rapsodu "Emilia Plater". Na jubileuszu K. Adwentowicza w T. Wiel­kim (26 IV 1934) grał rolę tyt. w przedstawieniu "Mazepy", przygotowanym dla T. Kameralnego. Po­mogło mu to przełamać kryzys aktorski. Zaanga­żowany na sceny TKKT, występował w 1934-39 stosunkowo często i z powodzeniem (ok. dwudziestu pięciu ról). Po podziale zespołów, grał w 1936-38 w T. Narodowym i Nowym, w sez. 1938/39 w T. Polskim. Szczególnie owocna okazała się dla W. praca pod kier. L. Schillera, rozpoczęta w T. Ate­neum. Grał w jego insc. w T. Polskim: Demetriusza ("Sen nocy letniej"), Adolfa ("Dziady"), Edgara ("Król Lear"), tyt. rolę w "Kordianie"; w T. Nowym: Edypa ("Maszyna piekielna") i Strażnika ("Judyta"), a w T. Narodowym Burgognina ("Fiesko"). W tym poetyckim repertuarze największy sukces osiągnął jako Kordian (1935). K. Wierzyński pisał: "Wyrzykowski był pra­wdziwym młodym, romantycznym Kordianem. Ma­rzycielski i narcyzowy z początku, rozrastał się w szarpiącej burzy dramatu aż uciszył się skupioną, męską powagą. Przy skromnym zasobie jego gestu i głosowej intonacji, dał postać szczerą i gorącą, bez żadnych fałszów i przesady. Wiersz mówił bar­dzo dobrze". Do ważnych ról tego okresu należał też Szczęsny ("Horsztyński", 1937). Ostatnim osiąg­nięciem przed wojną była rola Puszkina ("Maskarada" J. Iwaszkiewicza, T. Polski 1938), b. starannie opra­cowana tak pod względem zewnętrznej charakte­ryzacji, jak i interpretacji aktorskiej. W 1933 roz­począł studia na Wydz. Reżyserskim PIST-u. Wy­stępował jako aktor w warsztatach reżyserskich ko­legów, grał m.in. Napoleona ("Mąż przeznaczenia", 1936), Orestesa ("Elektra" H. Hofmannsthala, 1937); jego pracą dyplomową (pod kier. L. Schillera) był "Miguel Manara" w T. Narodowym (30 V 1937). W 1939 reżyserował w T. Letnim "Świerszcza za ko­minem".
Brał udział w kampanii wrześniowej; po powrocie z wojska, w 1939 zorganizował i krótko kierował spółdzielnią pracy w gmachu T. Polskiego, zlikwi­dowaną przez Niemców. Przejściowo pracował jako pomocnik buchaltera w pryw. firmie drzewnej, od 1941 jako kelner w kawiarni "U Aktorek". Jedno­cześnie był czynny w konspiracyjnych wieczorach poetyckich i teatr., m.in. recytował wiersze T. Bo­rowskiego, razem z E. Barszczewską przygotował wieczór Norwidowski (fragm. "Kleopatry"), grał Czarowica w "Róży". Osiągnięciem stała się jego insc. fragm. "Irydiona" (1943). Wygłaszał prelekcje w taj­nym t. szkolnym. W dniach powstania był wśród realizatorów "Kantaty na otwarcie Teatru Narodo­wego". W powstaniu warsz. jako żołnierz (pseud. Żuk) walczył w rejonie ulic Królewskiej i Marszał­kowskiej, m.in. o gmach "Pasty". Przeszedł przez obóz w Pruszkowie, później zamieszkał w Leśnej Podkowie i podjął pracę barmana. Od kwietnia 1945 zaangażował się do T. Wojska Pol. w Łodzi, gdzie zagrał pierwszą swą rolę po wojnie - Dziennikarza ("Wesele"), a także Jana w "Fantazym". W listopadzie t.r. przeniósł się do Warszawy. Pomagał J. Osterwie w reżyserii "Lilli Wenedy" (1946), która zainauguro­wała powojenną działalność T. Polskiego. W teatrze tym był aktorem i reżyserem do końca życia, z wyjątkiem trzech sez. przepracowanych w T. Na­rodowym (1962-65). W 1945-69 zagrał ok. czter­dziestu ról; do najważniejszych należały: tyt. w "Hamlecie", nagrodzona na Festiwalu Szekspirowskim w 1947, Jan Kochanowski ("Droga do Czarnolasu", gościnnie w T. Współczesnym, 1952), Ksiądz Piotr ("Dziady", 1955), Przełęcki ("Uciekła mi przepióreczka", gościnnie w T. Ludowym, 1956), Doktor Rank ("No­ra", 1958), Mąż ("Ich czworo", 1960), Pan Młody ("Wesele", 1961), Baron ("Na dnie", 1963), On ("On i ona", 1965), tyt. w "Panu Jowialskim" (1967); ostatnią był Maniłow w "Martwych duszach" (1969). W okre­sie tym reżyserował ponad dwadzieścia sztuk w różnych t. warsz. i na prowincji (Olsztyn, Często­chowa, Zielona Góra, Sosnowiec, Rzeszów). Waż­niejsze wśród nich to w Warszawie: "Wysoka ściana" (T. Kameralny, 1961) i "Most" (T. Narodowy, 1963). Zawsze jednak czuł się przede wszystkim aktorem. Występował w słuchowiskach radiowych zarówno przed wojną (np. w "Gałązce oliwnej" wg "Dysku olimpijskiego" J. Parandowskiego, "Wiesławie" K. Bro­dzińskiego), jak i po wojnie (rola tyt. w "Ruy Blasie", 1955). Znakomity recytator, brał udział w wielu wieczorach poetyckich. Występował również w Te­atrze TV (Antenor w "Odprawie posłów greckich", Dyrektor teatru w "Dwóch teatrach"). W filmach grał rzadko ("Znachor" - 1937, "Geniusz sceny" - 1939). Pedagog z zamiłowania, od 1942 wykładał grę scen. w konspiracyjnym PIST, potem w PWST w Łodzi (1946) i Warszawie (1947-69); pełnił również fun­kcję dziekana Wydz. Aktorskiego (1952-57). Przez wiele lat był działaczem ZASP-u: przewodniczącym wil. filii (1929-32), czł. Zarządu Głównego (1934-39), czł. Głównej Komisji Weryfikacyjnej (1946-49), sekretarzem Komisji Organizującej SPATiF (1950), wiceprzewodniczącym SPATiF-u (1950-56) i przewodniczącym SPATiF-ZASP-u (1957-59). Od 1969 był członkiem Kapituły Członków Zasłużo­nych tego stowarzyszenia.
Należał do znanych i cenionych aktorów, związa­nych gł. z Warszawą. Mocną pozycję wyrobił sobie rolami z repertuaru romantycznego i poetyckiego. Według E. Csató "do owych ról bohaterów szcze­gólnie predestynował go piękny głos, którym umie doskonale operować. Uwydatnia melodię wiersza, pieczołowicie konstruuje kadencje; nieokreśloną mag­mę uczuciową, którą czytelnik często odczuwa za potokami romantycznej elokwencji, porządkuje w sposób nie tyle intelektualny, ile muzyczny; zazna­czając sens, przede wszystkim jednak zwraca uwagę na architektonikę motywów lirycznych. Działa ra­czej nastrojem całości, niż odkrywaniem treści po­szczególnych fragmentów. Dba przy tym o prostotę i dyskrecję, ma ruch oszczędnie skomponowany, strzeże się na ogół emfatycznego patosu". Niski wzrost aktora rekompensowały szlachetne ry­sy twarzy. Role opracowywał starannie, oryginalnie, często świadomie odmiennie od znanych interpre­tacji. S. Furmanik zauważył, że jego Przełęcki "był żywy, rozsiewający urok swej indywidualności i dzięki niej panujący nad otoczeniem, ale słusznie nie wpadał w ton czarującego lekkoducha (jak to uczynił Osterwa)"; grał bardziej gniewnie, ironicz­nie, z pasją. Jego Hamlet, wyrosły z doświadczenia wojny, był Hamletem walczącym, który miał wy­mierzać sprawiedliwość za zbrodnie i zło świata. To "Hamlet epoki gruzów, ale i zwycięstwa". Z bie­giem lat coraz częściej grał w dramatach typu oby­czajowego (Zapolskiej, Rittnera, Bałuckiego, Sza­niawskiego), w których ukazał nowe możliwości swego talentu: bogactwo i celność środków artyst., umiejętność kreślenia postaci przez delikatne od­miany w geście, ruchu, sposobie mówienia. Zade­monstrował humor, werwę i lekkość komediową w drobiazgu scen. "On i ona" - w każdej jednoaktówce był inny. Odkrywczo i brawurowo zagrał Pana Jowialskiego. Wbrew obiegowym etykietom, był akto­rem wszechstronnym i współczesnym. Nie ulegał jednak nowinkarstwu, chętnie czerpał z bogactwa tradycji, doceniał wagę pięknego słowa i gestu. Powszechnie ceniono go jako człowieka, kolegę, artystę.
Bibl.: Almanach 1969/70; Bieńka: Giraudoux; Boy: Pisma t. 22 s. 602; Csató: Polski t. współczesny (il.); Fik: 35 sezonów (il.); S. Furmanik: Słowo i obraz, Poznań 1967; Hist. filmu t. 2 (il.); Iwaszkiewicz: T. Polski; Irzykowski: Recenzje; Korzeniewski: Spory; Krasiński: Teatr Jaracza; Kreczmar: Drugi notatnik (il.); Kreczmar: Notatnik; M. Li­manowski: Duchowość i maestria, Warszawa 1992; Lorentowicz: T. Polski; Łoza: Czy wiesz; Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; Marczak-Oborski: Teatr 1918-39; Mar­czak-Oborski: Życie teatr. 1944-64; Słonimski: Gwałt; Szletyński: Szkice; Teatr przy ul. Cegielnianej; T. Terlecki: Rzeczy teatralne, Warszawa 1984; Warszawska szkoła te­atralna, Warszawa 1991; WEP; Wierzyński: Wrażenia (il.); Wilski: Szkolnictwo (il.); Wodnarowie; Wysiński: ZASP (il.); Kron. Warsz. 1970 nr 4, 1971 nr 3 (il.); Kur. Pol. 1973 nr 85; Kur. Warsz. 1926 nr 231, 1934 nr 5; Pam. Teatr. 1968 z. 3 s. 390, 394, 395, 1971 z. 3-4 s. 390-396 (il.); Stolica 1970 nr 20; Teatr 1970 nr 12, 1980 nr 8 (M. Wyrzykowski); Tyg. Kult. 1969 nr 47; Życie Warsz. 1970 nr 97; Biuletyn SPATiF 1970 nr 103; Afisze, pro­gramy, wycinki prasowe, IS PAN, MTWarszawa; Akta (tu fot.), ZASP; Archiwum rodzinne E. Barszczewskiej i M. Wyrzykowskiego, PWST Warszawa; Wywiad z W., IS PAN.
Ikon.: W. Dunin-Marcinkiewicz: W. jako Kalaf (Księżni­czka Turandot), akw., ok. 1930 oraz W. w roli, akw. - MTWarszawa; K. Lasocki: W. jako Hamlet, olej, ok. 1947, informacja katalog: III Wystawa prac Polskich Artystów Niezależnych, Politechnika Warszawska 1949; Cz. Szpakowski: W. jako Jan Kochanowski (Droga do Czarnolasu), olej - własność rodziny, repr. RTV 1976 nr 3; Z. Węgierkowa: W. jako Jowialski (Pan Jowialski), olej, 1971 - MTWarszawa; J. Niziński: Portret, gips patynowa­ny, 1956 - MTWarszawa; A. Roman: Portret, marmur, 1965 - Teatr Polski Warszawa; W. Winkler: W. jako Hamlet, płaskorzeźba, grobowiec w Alei Zasłużonych, Cmentarz Powązkowski Warszawa; W. Bartoszewicz: W. jako Osoba Prologu i Epilogu (Cyd), rys., tusz, 1954 - MTWarszawa; J. Żebrowski: W. jako Ksiądz Piotr (Dzia­dy), rys., repr. Express Wiecz. 1955 nr 308; A. Perzyk: W. jako Lenin (Kremlowskie kuranty), rys., tusz, 1963 (?) - własność B. Perzykowej Warszawa; S. Tomaszewski-Miedza: W. w roli (Irydion, scena zbiorowa kon­spiracyjnego przedstawienia w 1943) - MHWarszawa, repr. katalog: S. Tomaszewski-Miedza: Ludzie nauki i sztuki w walce o Polskę i polskość 1939-1944, Warszawa 1980; Fot. - Arch. Dok. Mech., IS PAN, MTWarszawa, ZASP.
Film.: 1937 - Znachor (f.); 1939 - Geniusz sceny (d.); 1945 - Teatr mój widzę ogromny (d.); 1966 - Godzina teatru (d.); Fragm. kronik i materiałów film. z 1961-69, Arch. WFD; Materiały - Archiwum TVWarszawa.
Nagrania: Recytacje - Arch. Dok. Mech., MTWarszawa; Role, recytacje - Red. Dok. Inf. PR, Pol. Nagrania.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994

46 zdjęć w zbiorach :+

Pracownia

X
Nie jesteś zalogowany. Zaloguj się.
Trwa wyszukiwanie

Kafelki

Nakieruj na kafelki, aby zobaczyć ich opis.

Pracownia dostępna tylko na komputerach stacjonarnych.

Zasugeruj zmianę

x

Używamy plików cookies do celów technicznych i analitycznych. Akceptuję Więcej informacji