Osoby

KLEINER Juliusz Edwin, ur. 24 kwietnia 1886, Lwów – zm. 23 marca 1957, Kraków.

Historyk i teoretyk literatury, edytor, krytyk literacki; autor syntetycznego podręcznika Zarys dziejów literatury polskiej. Dla badaczy teatru ważne pozostają istotne ustalenia ogłoszone w pracach badacza poświęconych najważniejszym autorom polskiego romantyzmu literackiego: J. Słowackiemu, Z. Krasińskiemu, A. Mickiewiczowi. Teoretycy cenią też tekst J.K. o Istocie utworu dramatycznego, który powstał w latach 1948-1949 i jego wkład w dyskusję o statusie i miejscu tekstu dramatycznego w wielotworzywowej sztuce teatru.

Jeszcze przed ukończeniem gimnazjum nazwisko J.K. pojawiło się w prasie naukowej, gdy w 1903 na łamach „Pamiętnika Literackiego” (z. 1) nauczyciel Emil Petzold zacytował ustalenia swego ucznia w rozprawie Motywy Mickiewiczowskie. IV. Czy reminiscencye z Novalisa? Od 1904 studiował polonistykę, germanistykę i filozofię na Uniwersytecie Lwowskim. Debiutował artykułem Patriotyzm Słowackiego opublikowanym w „Bibliotece Warszawskiej” (1906, t. 1). W latach 1905-1908 był stypendystą Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. W 1908 uzyskał na Uniwersytecie Lwowskim doktorat na podstawie Studiów o Słowackim i po zdanym egzaminie zawodowym z języka polskiego i niemieckiego rozpoczął pracę jako nauczyciel w lwowskich gimnazjach. Rozprawy naukowe J.K. ukazywały się głównie w „Pamiętniku Literackim” (od 1909), sporadycznie w „Ruchu Filozoficznym” (od 1911), „Kronice Powszechnej” (1913-1914), „Przewodniku Naukowym i Literackim” (1914, 1916), a recenzje w „Słowie Polskim” (1906-1929) i „Książce” (1913-1914). W 1909 został członkiem Polskiego Towarzystwa Filozoficznego i w tym roku wyjechał na dalsze studia do Berlina (1909/1910) i Paryża (1910/1911). Po powrocie do Lwowa nadal uczył w gimnazjum (do 1915) i kontynuował prace badawcze. W 1912 po uzyskaniu habilitacji na podstawie monografii o Zygmuncie Krasińskim (ukazała się w dwóch tomach, a autor otrzymał za tę rozprawę Nagrodę im. Probusa Barczewskiego przyznaną przez Akademię Umiejętności w 1913) rozpoczął pracę na Uniwersytecie Lwowskim na stanowisku docenta. Uczestniczył w działalności Związku Naukowo-Literackiego, a w latach 1914-1916 był członkiem komitetu redakcyjnego w „Pamiętniku Literackim”. W 1916 został członkiem Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. W tym samym roku powołano go na Katedrę Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Równocześnie w latach 1918-1920 wykładał w Studium Pedagogicznym Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. W 1918 został członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1929 – członek zwyczajny), a od 1919 był członkiem korespondentem PAU. W tym roku otrzymał stanowisko profesora nadzwyczajnego UW. Po powrocie do Lwowa w 1920 otrzymał nominację na profesora zwyczajnego Uniwersytetu Jana Kazimierza. Został wtedy także członkiem Towarzystwa Naukowego we Lwowie oraz zarządu Oddziału Lwowskiego Związku Zawodowego Literatów Polskich. W 1920 objął redakcję naczelną Dzieł wszystkich Juliusza Słowackiego. Od 1921 ponownie wszedł do komitetu redakcyjnego „Pamiętnika Literackiego” (pozostał w nim do 1948). Recenzje i artykuły ogłaszał ponadto w „Wiadomościach Literackich” (od 1924), „Tygodniku Ilustrowanym” (1925-1926), „Ruchu Literackim” (od 1926). „Czasie” (1928-1934), „Pionie” (1933-1938). W latach 1923-1924 odbył podróże naukowe po Francji i Włoszech, a do Paryża wracał w 1925, 1932/1933, w 1934 oraz w 1938. W 1927 został członkiem stałym PAU. W roku akademickim 1927/1928 pełnił funkcję dziekana Wydziału Filologicznego UJK w Lwowie. W 1933 został członkiem Polskiej Akademii Literatury. Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Lwowa przez ZSRR wykładał na UJK, który w styczniu 1940 został przekształcony przez władze ukraińskie w Uniwersytet im. Iwana Franki. Pełnił tu funkcję kierownika Katedry Literatury Polskiej i został członkiem Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy. W czasie okupacji niemieckiej ukrywał się na prowincji (pod przybranym imieniem i nazwiskiem Jan Zalutyński) i pracował jako nauczyciel domowy (m.in. w Krasnobrodzie w latach 1942-1944, gdzie współpracował z konspiracyjną gazetką „Echa Leśne”). Nie przestawał pracować nad drugim tomem monografii poświęconej A. Mickiewiczowi, a od września 1944 przebywał w Lublinie, gdzie prowadził odczyty w cyklu Powszechnych Wykładów Uniwersyteckich. W listopadzie tego samego roku objął Katedrę Literatury Polskiej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i wykładał tu do 1949. Publikował studia i artykuły w „Tygodniku Powszechnym” (1945-1952, 1955-1957), „Twórczości” (1945-1949), „Życiu Literackim” (1951-1955). W 1947 został członkiem Polskiego PEN Clubu. Także w tym roku otrzymał mianowanie i tytuł profesora zwyczajnego Uniwersytetu Jagiellońskiego, na którym od kwietnia 1948 prowadził wykłady (od 1949 na stałe zamieszkał i związał się z Krakowem). W 1951 kontynuował edycję Dzieł wszystkich J. Słowackiego i brał udział w redagowaniu Dzieł A. Mickiewicza (t. 1-4, Kraków 1948). W 1952 został powołany na członka rzeczywistego PAN, a w 1953 został członkiem Rady Naukowej Instytutu Badań Literackich PAN. W rocznicowym 1954 wszedł w skład Komisji Naukowej Obchodu Roku Mickiewicza PAN.

Za pierwszy zorientowany teatrologiczne artykuł J.K. sprzed II wojny światowej należy uznać Lwów kolebką romantyzmu polskiego o preromantycznym charakterze lwowskiego okresu działalności Bogusławskiego w latach 1795-1799. Z kolei obserwacje struktur dramatów i w ich obrębie rozmaitych planów znaczeniowych charakteryzują zapatrywania badawcze obecne w pracach uczonego, prowadzących do wydania całości dzieł Juliusza Słowackiego (tom „teatralny” Od „Balladyny” do „Lilii „Wenedy” wyszedł po raz pierwszy w 1920 roku). W obszernym wstępie J.K. określa najpierw metodologiczne poglądy, które zastosował w przeprowadzanych analizach dramatów Słowackiego. Rozpoczyna je zawsze od „przeglądu struktury poszczególnych aktów i scen, potem dopiero rozważa psychologię osób, genezę pierwiastków fabularnych i innych zagadnień wiążących się z całością utworu” (Eleonora Udalska). Na tej podstawie budował portret osobowościowy poety – co pozostawało w zgodzie z psychologicznym ujęciem zjawisk artystycznych, obowiązującym w dwudziestoleciu międzywojennym. (W przeciwieństwie do metod pozytywistycznych, które w dziele literackim upatrywały dokumentu historii kultury, czy późniejszych rozwiązań neopozytywistycznych – te z kolei szukały w utworach literackich oddziaływania sił społecznych i gier czy walk pomiędzy nimi.) J.K. bronił tezy o odrębności przedmiotu czy metod badawczych nauk humanistycznych wobec nauk przyrodniczych i zgodnie z nowoczesnymi zasadami badawczymi nie pomijał wpływu innych sztuk na wizje sceniczne autora Kordiana – wydobywał walory plastyczne i muzyczne w konstruowaniu obrazów dramatycznych, a także wpływ architektury i rzeźby na przestrzenne ukształtowanie kompozycji sztuk Słowackiego.

W badaniach teatrologicznych z lat 1918-1939 największe znaczenie miały teorie dramatu i teatru, w których analizy dzieła scenicznego przeprowadzano na przemyślanej podbudowie filozoficznej. Ustalenia J.K. przywołuje się w kontekście myśli Romana Ingardena. Rozważania filozofa spełniały bowiem fundamentalną rolę w krystalizowaniu metodologii badań szczegółowych i systematycznie uwyraźniały przedmiot zainteresowania teatrologii jako odrębnej dyscypliny naukowej. Istotna dla tego myślenia była idea utworu dramatycznego jako zespołowej sztuki teatru, którą J.K. wyłożył w tomie rozpraw Studia z zakresu literatury i filozofii (1925). W uwagach dotyczących utworów poetyckich (także dramatów) autor stwierdza, że posiadają one zdolność przekraczania praw sztuki literackiej i zbliżania się do np. malarstwa i/lub muzyki (słychać tu wyraźne echo Wagnerowskiej „syntezy sztuk” czy dążeń impresjonistów do zacierania granic między sztukami). Rzetelne badanie dramatów umożliwia – zdaniem uczonego – wykrywanie i rozpoznanie możliwości plastycznych, muzycznych i dźwiękowych, immanentnie tkwiących w tekście. Na tej podstawie J.K. sformułował własną teorię sztuki dramatycznej jako sztuki konstruowania rzeczywistości teatralnej. I niewątpliwie to jemu przypadła rola wprowadzenia dramatu „w orbitę sztuki teatralnej, a w konsekwencji przekazanie badawczej troski o niego [w] kształtującej się nauce o teatrze” (Eleonora Udalska). W refleksji teoretycznej nad dramatem i teatrem po 1945 J.K jako pierwszy ogłosił uzupełnione i rozszerzone wersje swoich przedwojennych koncepcji w artykułach Konstrukcja podmiotu mówiącego w epice, liryce i w poezji dramatycznej oraz – przede wszystkim – Istota utworu dramatycznego oraz Słowacki jako władca ekspresji pozasłownej. Zaczął od rozpatrzenia roli i charakteru podmiotu mówiącego i uznał, że jest to czynnik konstytutywny (zależy od niego postać innych czynników i ich wzajemne relacje). Ale rola podmiotu w dramacie jest inna niż w liryce czy epice, ponieważ „tworzenie dramatu jest konstruowaniem, kształtowaniem podmiotów mówiących. One to stanowią świat poetycki, one wraz ze swymi sytuacjami życiowymi – i one wyrażają się poetyckim słowem, wyżywają się w słowie (...) Słowo jest subiektywnym wyrazem poszczególnych osób, określone ich logiką i logiką sytuacji, ale uniezależnione zostało od subiektywizmu autorskiego. I to waśnie stanowi kryterium poezji dramatycznej.” W dramacie służy wprawdzie przede wszystkim kształtowaniu rzeczywistości akcji, ale nie jest ono jedynym elementem konkretyzacji świata przedstawionego. Ukształtowane podmioty mówiące narzucają się rzeczywistości scenicznej nachalną „konkretnością istnienia i szukają swego wyrazu w ruchu, w geście, w postawie, (...) w uprzytomnieniu sytuacji.”. W konkluzji badacz stwierdza, że słowo w dramacie stanowi tylko jeden ze środków ekspresji, ale nie jedyny – „i to [jest] najważniejsza cecha sztuki dramatycznej, będącej nie samą tylko poezją, lecz zespołową sztuką dramatyczną.” Poglądy te uzupełnia w artykule Istota utworu dramatycznego, w którym pisze, że dramat jest kształtowaniem rzeczywistości teatralnej, co powoduje możliwość odróżnienia rzeczywistości scenicznej od rzeczywistości dzieła literackiego: „Dramaturg prawdziwy tworzy dzieło teatralne, nie tylko utwór literacki. (...) Dramat nie jest budowaniem konstrukcji słownych, sugerujących pewne zespoły przedstawień, lecz jest kształtowaniem rzeczywistości teatralnej. (...) Rzeczywistość, do której upodabnia się świat teatralny, to rzeczywistość ludzka – to też z ludzi żywych budowany jest ów świat, nie ze słów, i dopiero człowiek żywy, aktor, czyni słowo istotnie elementem dramatu, rzeczywistości odrębnej, samowystarczalnej, która w wymiarach sceny rozwija się przed wzrokiem i słuchem widzów i słuchaczy.” Rzeczywistość sceniczną tworzą żywe podmioty mówiące, ale ich słowa są gestem słownym, a nie samoistną konstrukcją zdaniową, ponieważ zawsze nad wypowiedzią na scenie góruje podmiot mówiący (aktor). Środki ekspresji, jakie ma on w dyspozycji – to oprócz słowa – równorzędnie traktowane: gest, postawa, ruch, światło. Dramat zawiera bowiem w sobie całość słuchową i wzrokową, motoryczną i odnosząca się do dynamiki losu ludzkiego, słowem – wizję teatralną. Generalna teza J.K. brzmiała: dramat jest sztuką wielotworzywową i pozostaje potencjalnym tworem teatralnym (a nie tylko dziełem literackim). Jest zespołową sztuką przeznaczoną dla teatru. Takie zapatrywania były „na gruncie polskim zjawiskiem odosobnionym. J.K ustalał poniekąd zasadę złączenia dramatu z nauką o teatrze. Niewątpliwie otwierał swymi poglądami teoretycznymi i konkretnymi wcieleniami swej teorii w pracach analitycznych nowe drogi metodyki badań dzieła teatralnego, wyrosłego ze sztuki dramatycznej, dzieła pozostającego jego artystyczną konkretyzacją podmiotów mówiących” (Eleonora Udalska). Konkretne wcielenia tych rozważań można zaobserwować w artykule badacza pt. Słowacki jako władca ekspresji pozasłownej. (Ponadto literackimi i teatralnymi aspektami Irydiona Zygmunta Krasińskiego zajmował się J.K. w szkicu Analiza „Irydiona” jako dzieła sztuki, którego tekst z notatek – już po śmierci autora – przygotował do druku Jerzy Starnawski).

Bibliografia

Teatralia

• Studia o Słowackim, Lwów 1909;
• Zygmunt Krasiński. Dzieje myśli, t. 1-2, Lwów 1912;
• Juliusz Słowacki. Dzieje twórczości, t. 1-4, Warszawa 1919-1927 [2 wyd. Lwów 1923-1928];
• Studia z zakresu literatury i filozofii, Warszawa 1928;
• Zarys dziejów literatury polskiej. Od początków do 1918, Wrocław 1990 [podaję wyd. 5 – jako całości; opracowanie ukazywało się od 1927 w różnych wariantach];
• Konstrukcja podmiotu mówiącego w epice, liryce i w poezji dramatycznej, „Twórczość” 1946, nr 7;
• Istota utworu dramatycznego, „Teatr” 1948 nr 24 [przedruk w: Problemy teorii dramatu i teatru, t. 1: Dramat, wybór i oprac. Janusz Degler, Wrocław 2003];
• Mickiewicz, t. 1: Dzieje Gustawa; t. 2: Dzieje Konrada, cz. 1-2, Lublin 1948;
• Słowacki jako władca ekspresji pozasłownej, „Teatr” 1949, nr 32;
• Słowacki, Wrocław 1972 [podaję wyd. 5; monografia pierwszy raz ukazała się w 1938];
• W kręgu Mickiewicza i Goethego, Warszawa 1938;
• Krasiński, Lublin 1949;
• Wydanie narodowe „Dzieł” Mickiewicza, „Pamiętnik Literacki” 1956, z. specjalny, s. 290-356;
• O Krasickim i Fredrze. Dziesięć rozpraw, Wrocław 1956 [tu: „Śluby panieńskie” i „Zemsta” jako komedie antyromantyczne; Commedia dell’arte w „Zemście” a spór o datowanie akcji];
• Studia z zakresu teorii literatury, Lublin 1956;
• Studia inedita [oprac. J. Starnawski], Lublin 1964 [tu: Analiza „Irydiona” jako dzieła sztuki; Słowacki jako dramaturg];
• W kręgu historii i teorii literatury, wybór i oprac. Artur Hutnikiewicz, Warszawa 1981 [tu także Bibliografia prac J.K. (Wybór)].

Prace redakcyjne

• Zygmunt Krasiński, Nie-boska komedia, Wrocław 1962 [wyd. 7];
• Juliusz Słowacki, Dzieła wszystkie, t. 1-17, Wrocław 1952-1975.

Milan Lesiak